Archiwum Państwowe w Szczecinie

Pierwsze lata polskiego Pomorza Zachodniego w archiwaliach z zasobu Archiwum Państwowego w Szczecinie

Archiwum Państwowe w Szczecinie posiada bardzo bogaty zasób historyczny dotyczący dziejów Pomorza od średniowiecza aż po początki XXI wieku. Również okres przełomu lat 1945–1947 – zakończenia drugiej wojny światowej, przejęcia regionu przez państwo polskie i całkowitej wymiany ludności – znajduje odzwierciedlenie w licznie zachowanych dokumentach archiwalnych. Na pierwsze miejsce wysuwają się tutaj akta administracji państwowej szczebla wojewódzkiego i niższego, jak również administracji specjalnej, szczególnie tej odpowiedzialnej za akcję osiedleńczą i zabezpieczanie poniemieckiego majątku, a także uruchamianie gospodarki, w szczególności związanej z portowo-morskim charakterem miasta. Dalszą pozycję zajmują materiały partii politycznych, organizacji społecznych oraz niektórych zakładów pracy, a także spuścizny prywatne.

1.       Administracja państwowa terenowa i samorząd terytorialny

1.1   Szczebel wojewódzki

65/317 Urząd Wojewódzki Szczeciński 1945–1950 (11 605 j.a., 58,80 m.b.)

Był to, podobnie jak dziś, organ administracji państwowej na szczeblu województwa. Początkowo istniał, podobnie jak inne urzędy na byłych ziemiach niemieckich (tzw. ziemiach odzyskanych), jako Urząd Pełnomocnika Rządu RP na Okręg Pomorze Zachodnie. Grupy operacyjne, które miały stanowić zalążek polskiej władzy, tworzono w końcu marca 1945 r. w Warszawie. Grupa dla Pomorza Zachodniego w kwietniu 1945 r. przyjechała do Piły – trwała jeszcze wówczas wojna, a Szczecin był wciąż pod zarządem niemieckim. 7 maja 1945 r. przeniesiono Urząd Pełnomocnika z Piły do Szczecina, skąd jednak już 19 maja został przeniesiony do Stargardu, a później do Koszalina, co związane było z nieuregulowaną kwestią przebiegu granicy i przynależności państwowej Szczecina. Ostateczne decyzje zapadły co prawda na konferencji wielkiej trójki w Poczdamie (17 lipca – 2 sierpnia 1945 r.), jednak powrót Urzędu do Szczecina przeciągnął się aż do lutego 1946 r. Pierwszym Pełnomocnikiem mianowany został Aleksander Kaczocha-Józefski, którego po niecałym miesiącu (gdy ten został powołany na stanowisko wiceministra administracji publicznej) zastąpił ppłk Leonard Borkowicz. Scalenie administracji ziem zachodnich i północnych z resztą kraju nastąpiło w maju 1946 r. – wówczas powstał Urząd Wojewódzki Szczeciński (UWS). Istniał on do 1950 r., kiedy to na podstawie ustawy z 20 marca 1950 r. o terenowych organach jednolitej władzy państwowej w jego miejsce utworzono Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej.

 

Il. 1. Raport nr 1 Prezydenta Szczecina Piotra Zaremby z wstępnego rekonesansu Szczecina dokonanego 28 kwietnia 1945 r. (Spuścizna Piotra Zaremby, sygn. 827).

 

Il. 2. Pismo Piotra Zaremby informujące o wciągnięciu polskiej flagi na maszt gmachu urzędu wojewódzkiego, 30 kwietnia 1945 r. (Spuścizna Piotra Zaremby, sygn. 827).

 

Il. 3. 1-2. Raport nr 2 Piotra Zaremby z przejęcia Szczecina i założenia pierwszych struktur Zarządu Miejskiego, 30 kwietnia 1945 r. (Spuścizna Piotra Zaremby, sygn. 827).

 

Il. 4. Pismo niemieckiego burmistrza Szczecina, Ericha Spiegela, z 18 maja 1945 r. Niemiecki zarząd miasta funkcjonował w okresie przejściowym (od pierwszych dni maja), kiedy to przynależność państwowa Szczecina nie była jeszcze ustalona - ostatecznie rozwiązany został 5 lipca 1945 r., w dniu przekazania Szczecina administracji polskiej (ZMiMRN Szczecin, sygn. 521).

 

Il. 5. Okólnik nr 1 wydany przez Komitet Pomocy Polakom w Szczecinie, 22 czerwca 1945 r. Był to organ zastępujący Zarząd Miejski w czasie niesprecyzowanej przynależności państwowej Szczecina i funkcjonowania niemieckiego zarządu (ZMiMRN Szczecin, sygn. 6).

 

Il. 6. Pismo niemieckiego urzędu pracy w Szczecinie (Arbeitsamt Stettin) do burmistrza Ericha Wiesnera, 23 czerwca 1945 r. (ZMiMRN Szczecin, sygn. 522).

 

W zespole odnajdziemy praktycznie wszystkie aspekty tworzenia polskiej administracji, bezpieczeństwa, osadnictwa, odbudowy, budowania podstaw życia gospodarczego, społecznego, edukacji, opieki zdrowotnej i wielu innych. Znajdziemy tu informacje dot. obsadzenia Pomorza Zachodniego przez władze polskie, ustalenia północnego odcinka granicy państwowej od Świnoujścia do Gryfina, przywracania i ustalania polskich nazw miejscowości, podziału administracyjnego województwa; przejmowanie majątku i obiektów znajdujących się w rękach radzieckich; sprawozdania sytuacyjne i statystyczne z poszczególnych powiatów, wykazy imienne starostów, burmistrzów i innych urzędników państwowych; materiały dot. repatriacji i przesiedleń, skargi osadników; sprawozdania dotyczące stanu bezpieczeństwa, przestępczości (w tym szabru, nadużyć i samowoli żołnierzy radzieckich); rejestry szkód wojennych, sprawy odbudowy, poszukiwania grobów wojennych; sprawozdania z organizacji szkolnictwa, służby zdrowia, aktywizacji gospodarki (w tym szczecińskiego portu) i wiele innych.

 

Il. 7. Sprawozdanie z akcji przejmowania powiatu weleckiego, 6 października 1945 r. W jej trakcie administracja radziecka odmówiła przekazania Polic oraz kilku okolicznych wsi w związku z prowadzonym demontażem poniemieckiej fabryki benzyny syntetycznej. Obwód welecki był tymczasową nazwą powiatu szczecińskiego, nadaną na cześć plemion Słowian wieleckich, żyjących na tych ziemiach we wczesnym średniowieczu. Pierwotnie siedzibą władz powiatowych miały być Police, ale ze względu na późniejsze przekazanie miasta stronie polskiej (dopiero we wrześniu 1946 r.), urząd starosty został ulokowany w Szczecinie. Dokument zawiera odręczny podpis oraz uwagi prezydenta Szczecina, Piotra Zaremby (UWS, sygn. 165).

 

Il. 8. Tymczasowa instrukcja graniczna wydana przez pełnomocnika rządu RP na obwód welecki, zaakceptowana przez ówczesnego premiera, Edwarda Osóbkę-Morawskiego, 7 października 1945 r. (UWS, sygn. 165).

 

Il. 9 09. Spis projektowanych nazw polskich obwodu Nowogród (Nowogard), październik 1945 r. (UWS, sygn. 58).

 

65/318 Wojewódzka Rada Narodowa, Biuro Prezydialne w Szczecinie 1945–1950 (1057 j.a., 11,10 m.b.)

Był to organ uchwałodawczy. Wojewódzka Rada Narodowa (WRN) w Szczecinie odbyła swoją pierwszą sesję 14 czerwca 1946 r. Liczyła wówczas 73 radnych delegowanych przez partie polityczne i różne organizacje społeczne (pierwsze wybory powszechne do rad narodowych odbyły się dopiero 5 grudnia 1954 r. i podobnie jak inne wybory w tym okresie, miały charakter fikcyjny, odbywały się bez skreśleń). W latach późniejszych liczba radnych Wojewódzkiej Rady Narodowej wzrosła z 73 do 111 osób. Opóźnienie w tworzeniu organów przedstawicielskich (uchwałodawczych) względem tzw. Polski centralnej (widoczne zwłaszcza w powiatach i gminach, gdzie proces ten przeciągnął się do 1947 r.) było spowodowane trwającymi procesami migracyjnymi. WRN w Szczecinie w takim kształcie istniała do połowy 1950 r. tj. do czasu wejścia w życie ustawy o terenowych organach jednolitej władzy państwowej.

Materiały WRN stanowią uzupełnienie dla akt Urzędu Wojewódzkiego. Najcenniejsze są protokoły posiedzeń plenarnych, posiedzeń prezydium WRN oraz posiedzeń komisji problemowych, sprawozdania z działalności, a także protokoły posiedzeń rad narodowych niższego szczebla (często niezachowane w komplecie w zespołach macierzystych).

 

Il. 10. Protokół I inauguracyjnego posiedzenia Wojewódzkiej Rady Narodowej w Szczecinie (pierwsza strona), 14 czerwca 1946 r. (UWS, sygn. 1536)

 

Il. 11. Wykaz obiektów przemysłowych, warsztatów itp. przejętych przez wojska radzieckie na terenie województwa szczecińskiego, sporządzony przez Wydział Przemysłu i Handlu UWS dla Biura Łącznika z władzami wojskowymi polskimi i radzieckimi, 12 grudnia 1947. Obejmował łącznie 143 pozycje we wszystkich powiatach (UWS, sygn. 220).

 

1.2   Powiaty

Do marca 1950 r. na szczeblu powiatowym istniał dualizm administracji państwowej i samorządu terytorialnego. Jako organy administracji rządowej funkcjonowały starostwa powiatowe ze starostą na czele (do maja 1946 r. byli to pełnomocnicy rządu RP na obwód). Ciałem przedstawicielskim samorządu terytorialnego była powiatowa rada narodowa, a jej organem wykonawczym – wydział powiatowy. Na niższym szczeblu interesujące są przede wszystkim akta starostw powiatowych, w mniejszym stopniu wydziałów i rad narodowych.

W Archiwum Państwowym w Szczecinie przechowywane są akta szczebla powiatowego i gminnego z terenu miasta Szczecina, obecnych powiatów polickiego (wówczas szczeciński) i gryfińskiego (wówczas gryfiński i chojeński) oraz częściowo myśliborskiego. Pozostałe znajdują się w oddziałach w Międzyzdrojach i Stargardzie.

65/357 Starostwo Powiatowe Gryfińskie 1945-1950 (120 j.a., 1,45 m.b.)

65/361 Starostwo Powiatowe Chojeńskie z siedzibą w Dębnie Lubuskim 1945–1950 (247 j.a., 1,75 m.b.)

65/373 Starostwo Powiatowe Szczecińskie 1945–1950 (227 j.a., 2,00 m.b.)

Są to materiały dotyczące szerokiej tematyki, analogiczne jak w przypadku UWS, lecz w obrębie danego powiatu, często gorzej (mniej kompletnie) zachowane. Warto wyróżnić raporty sytuacyjne miesięczne (dot. m.in. ludności, gospodarki, stanu bezpieczeństwa), ponadto wykazy osadników czy przydziały nieruchomości rolnych.

 

Il. 12. Krótka charakterystyka miasta Kamień (Pomorski) sporządzona przez pełnomocnika rządu RP na obwód Kamień, 26 czerwca 1945 r. Do maja 1946 r. powiaty na tzw. ziemiach odzyskanych nosiły nazwę obwodów, a starostowie – pełnomocników rządu RP na obwód. Sprawozdania tego typu zawierają wiele cennych informacji dotyczących obiektów gospodarczych, poziomu zniszczeń, stanu zaludnienia, bezpieczeństwa itp. (UWS, sygn. 98).

 

65/362 Wydział Powiatowy i Powiatowa Rada Narodowa w Chojnie z siedzibą w Dębnie Lubuskim 1946–1950

65/374 Wydział Powiatowy i Powiatowa Rada Narodowa w Szczecinie 1946–1950

65/1094 Wydział Powiatowy i Powiatowa Rada Narodowa w Gryfinie 1947–1950

Protokoły sesji i posiedzeń rad i wydziałów (także organów niższego szczebla – miejskich i gminnych rad narodowych oraz zarządów).

 

Il. 13. Miesięczne sprawozdanie sytuacyjne pełnomocnika rządu RP na obwód Chojnice nad Odrą z siedzibą w Dębie Nowym za miesiąc październik 1945 r., 3 listopada 1945 r. Podpisał Pełnomocnik Rządu RP Ignacy Kaczmarek. Chojnice nad Odrą – tymczasowa nazwa Chojny; Dąb Nowy – tymczasowa nazwa Dębna; tymczasową siedzibą powiatu było Dębno ze względu na znaczne zniszczenia Chojny, która miało być docelową stolicą powiatu – była nią jeszcze w czasach niemieckich (UWS, sygn. 849).

 

Il. 14. Miesięczne sprawozdanie sytuacyjne pełnomocnika rządu RP na obwód welecki za miesiąc luty 1946 r. (pismo przewodnie oraz pierwsza strona), 1 marca 1946 r. Podpisał Tadeusz Rudzki. (UWS, sygn. 617).

 

1.3   Miasta i gminy

Początkowo na najniższym szczeblu podziału terytorialnego funkcjonowały zarządy miejskie i zarządy gminne. Organy uchwałodawcze, czyli miejskie i gminne rady narodowe, ze względu na procesy osadnicze i brak ustabilizowanego życia społecznego, powstawały znacznie później.

W zasobie Archiwum Państwowego w Szczecinie jest 11 zespołów zarządów miejskich i miejskich rad narodowych z lat 1945-1950: w Szczecinie (nr 65/386, 5349 j.a., 17,50 m.b.), Boleszkowicach, Cedyni, Chojnie, Moryniu, Trzcińsku Zdroju, Gryfinie, Mieszkowicach, Nowym Warpnie, Dębnie Lubuskim oraz Policach.

Warto przyjrzeć się bliżej zarządowi stolicy regionu. Zarząd Miejski w Szczecinie rozpoczął swą działalność 30 kwietnia 1945 r., czyli cztery dni po zajęciu miasta przez Armię Czerwoną. Pierwszym Pełnomocnikiem Rządu, czyli Prezydentem Miasta (Szczecin był powiatem grodzkim) mianowany został inż. Piotr Zaremba (pierwszego rekonesansu miasta dokonano już 28 kwietnia). Przynależność państwowa miasta nie była jednak jeszcze pewna, podobnie jak i nieustalony był dokładny przebieg granicy lądowej. W związku z tym, 16 maja 1945 r. administracja przeszła w ręce niemieckie – na czele niemieckiego zarządu miejskiego stał Erich Spiegel, a następnie Erich Wiesner. 19 maja polskie władze opuściły miasto (wróciły doń ponownie 9 czerwca, ale tylko na 10 dni). Pod ich nieobecność działał Komitet Pomocy Polakom w Szczecinie, a liczba Niemców wzrosła z 6 tys. do ponad 80 tys. Ostateczne przejęcie Szczecina przez polską administrację nastąpiło 5 lipca 1945 r. 4 października przesunięto granice miasta wraz z objęciem tzw. obwodu weleckiego (późniejszy powiat szczeciński), włączając Gocław, Golęcino, Skolwin i Stołczyn. W listopadzie 1945 r. zaczęto tworzyć komisariaty dzielnicowe, zarządzające odleglejszymi osiedlami (Warszewo, Krzekowo, Golęcino, Gumieńce, Pomorzany, Stołczyn). 10 grudnia 1945 r. odbyło się pierwsze posiedzenie prowizorycznej Miejskiej Rady Narodowej w Szczecinie. 1 maja 1948 r. w granice miasta włączono miejscowości na wschodnim brzegu Odry: Dąbie, Kijewo, Klęskowo, Podjuchy i Zdroje. Likwidacja Zarządu Miejskiego w Szczecinie nastąpiła 19 czerwca 1950 r. W jego miejsce powołano Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Szczecinie.

 

Il. 15. Sprawozdanie prezydenta miasta Szczecina Piotra Zaremby o sytuacji w mieście, 17 lipca 1945 r. – niecałe dwa tygodnie po ostatecznym przejęciu miasta i likwidacji administracji niemieckiej (UWS, sygn. 54).

 

Il. 16. Sprawozdanie stenograficzne z pierwszego inauguracyjnego posiedzenia prowizorycznej Miejskiej Rady Narodowej w Szczecinie, 10 grudnia 1945 r. (UWS, sygn. 1670; ZMiMRN Szczecin, sygn. 583).

 

Do szczególnie cennych materiałów należą: sprawozdania sytuacyjne, protokoły posiedzeń MRN, materiały dot. różnych organizacji (w tym mniejszości żydowskiej), wykazy nieruchomości, wykazy osiedlonych. Zachowały się także dzienne meldunki niemieckiego zarządu miasta, nieliczne materiały Komitetu Pomocy Polakom oraz komisariatów dzielnicowych.

Uzupełnieniem akt najniższego szczebla dla terenów wiejskich są materiały gminnych rad narodowych – łącznie 24 zespoły akt.

 2.       Administracja specjalna

Specyfika pierwszych lat powojennych wymusiła powołanie urzędów zajmujących się konkretnymi zagadnieniami o dużej skali i pilności, takimi jak procesy osadnicze, zabezpieczanie opuszczonego majątku czy też odbudowa. Po kilku latach zostały zlikwidowane, gdyż wykonały swoje zadania, bądź też ich kompetencje przejęła administracja terytorialna o charakterze ogólnym.

65/319 Państwowy Urząd Repatriacyjny Oddział Wojewódzki w Szczecinie 1945–1951 (4060 j.a., 23,0 m.b.)

25 zespołów akt oddziałów powiatowych (nr 320–342, 571, 725) w: Białogardzie, Bytowie, Choszcznie, Człuchowie, Dębnie, Drawsku, Gryficach, Gryfinie, Kamieniu Pomorskim, Kołobrzegu, Koszalinie, Lipianach, Łobzie, Miastku, Myśliborzu, Nowogardzie, Sławnie, Słupsku, Stargardzie, Szczecinie, Szczecin-miasto, Szczecinku, Świnoujściu, Wałczu oraz Złotowie.

 

Il. 17. Pismo Polskiej Misji Repatriacyjnej w Berlinie do Wojewódzkiego Oddziału Państwowego Urzędu Repatriacyjnego dotyczące rozpoczęcia akcji wysiedlania Niemców do brytyjskiej strefy okupacyjnej, Berlin, 11 lutego 1946 r. (UWS, sygn. 3425).

 

Il. 18. Obwieszczenie Prezydenta „morskiego miasta Szczecina” nakazujące rejestrację w biurze Ewidencji Ruchu Ludności, 11 maja 1945 r. Warto zwrócić uwagę na brak polskich znaków w tekście – do wydrukowania ulotek wykorzystano niemieckie maszyny (KW PZPR, sygn. 6031).

 

Państwowy Urząd Repatriacyjny (PUR) powstał na podstawie dekretu PKWN z 7 października 1944 r. Do jego zadań należało organizowanie repatriacji ludności polskiej z obszarów innych państw (w tym dawnych kresów wschodnich), regulowanie planowego napływu repatriantów i osiedleńców, opieka sanitarno-żywnościowa nad nimi, organizacja osadnictwa, a także wysiedlanie Niemców. Organem naczelnym był Zarząd Centralny PUR (mieszczący się w Łodzi), pierwszą instancję stanowiły oddziały powiatowe, a druga oddziały wojewódzkie.

Na Pomorze Zachodnie już w maju 1945 r. zorganizowano oddziały PUR w Stargardzie i w Koszalinie. Ten ostatni w czerwcu przekształcił się w Oddział Okręgowy. W grudniu 1945 r. na Pomorzu Zachodnim istniało 25 oddziałów powiatowych i 35 punktów etapowych. Od 1948 r., wraz z zakończeniem głównych ruchów osiedleńczych, rozpoczęło się stopniowe ograniczanie działalności urzędu, w tym likwidacja punktów etapowych oraz poszczególnych oddziałów powiatowych, co ukończono do końca 1950 r. Oddział Wojewódzki w Szczecinie został zlikwidowany z dniem 31 marca 1951 r.

 

Il. 19. Afisz informujący o lokalizacji Punktu Etapowego Państwowego Urzędu Repatriacyjnego w Szczecinie przy ul. Augusta 17 (d. Augustastrasse, ob. Małopolska), gdzie każdy przybywający otrzymywał nocleg oraz bezpłatne wyżywienie do czasu przydziału mieszkania i pracy (KW PZPR, sygn. 6031).

 

Il. 20. Spis osiedleńców polskich zamieszkałych na terenie gminy Żórawie do dnia 15 sierpnia 1945 r. Ewidencja podaje kolejno: imię, nazwisko, datę urodzenia, miejsce, skąd przybył (pod numerem 1 – z obozu koncentracyjnego Ravensbrück) oraz miejsce osiedlenia (Powiatowy Oddział PUR w Gryfinie, sygn. 6).

 

W aktach Oddziału Wojewódzkiego znajdziemy: zarządzenia i okólniki dot. przesiedleń, sprawozdania, zaświadczenia repatriacyjne, zestawienia ilościowe, wykazy imienne, listy transportowe, wykazy osadników, przesiedleńców, repatriantów, księgi meldunkowe, wykazy dzieci rewindykowanych z Niemiec, wykazy wysiedlanych Niemców. Analogiczne materiały, choć w znacznie mniejszej liczbie (często niekompletne), znajdują się w zespołach oddziałów powiatowych.

 

Il. 21. Pismo Powiatowego Oddziału PUR w Gryfinie do Wojewódzkiego Oddziału PUR w Szczecinie informujące o liczbie repatriantów z kresów wschodnich, osiedlonych na terenie powiatu, Gryfino, 22 października 1948 r. (Powiatowy Oddział PUR w Gryfinie, sygn. 2).

 

65/345 Okręgowy Urząd Likwidacyjny w Szczecinie 1945–1951 (382 j.a., 3,60 m.b.)

8 marca 1946 r. dekretem Rady Ministrów o majątkach opuszczonych i poniemieckich utworzono Główny Urząd Likwidacyjny. Zastąpił on działający na mocy wcześniejszych przepisów Główny Urząd Tymczasowego Zarządu Państwowego (TZP). Miał on zabezpieczać państwowe mienie ruchome i nieruchome, przy czym na ziemiach zachodnich za majątek państwowy uznano wszelki majątek będący w posiadaniu państwa niemieckiego lub obywateli niemieckich. W terenie powołano okręgowe Urzędy Likwidacyjne, a niżej – obwodowe urzędy likwidacyjne (w 1948 r. przemianowane na rejonowe urzędy likwidacyjne). Podstawowym zadaniem OUL była rejestracja i zabezpieczenie ruchomego i nieruchomego majątku poniemieckiego, przejmowanie go, wydzierżawianie i sprzedaż oraz zarządzanie nim poprzez mianowanie jego zarządców. Likwidacja OUL nastąpiła 17 marca 1951 r., a jego kompetencje zostały włączone do wydziałów finansowych prezydiów wojewódzkich rad narodowych.

W materiałach zachowały się m.in. te dotyczące przyznawania praw własności na różne nieruchomości oraz protokoły zdawczo-odbiorcze obiektów.

65/352 Wojewódzki Urząd Ziemski w Szczecinie 1945–1947 (220 j.a., 2,20 m.b.)

15 sierpnia 1944 r. reaktywowano działalność wojewódzkich i powiatowych urzędów ziemskich (funkcjonowały już w okresie przedwojennym od 1919 r.). W Szczecinie Wojewódzki Urząd Ziemski działał od czerwca 1945 r. Zajmował się sprawami gospodarki rolnej, przejmowaniem majątków na własność państwa, ich parcelacją, przebudową ustroju agrarnego, rozprowadzał także materiały siewne i sprzęt wśród rolników. W 1946 r. nastąpiło zespolenie urzędów ziemskich z władzami administracji ogólnej.

W aktach urzędu znajdziemy sprawozdania obwodowych urzędów ziemskich i komisarzy ziemskich, materiały dot. przejmowania majątków ziemskich i zakładów przemysłu rolno-spożywczego, przebudowy ustroju agrarnego, akcji osadniczych i uwłaszczeniowych, parcelacji majątków.

Il. 22. Plan granic administracyjnych miasta Szczecina, obejmujący planowane do włączenia dzielnice położone na wschodnim brzegu Odry, 3 września 1947 r. (UWS, sygn. 171).

 3.       Partie polityczne

Partią polityczną sprawującą realną władzę w Polsce po zakończeniu drugiej wojny światowej, z nadania Związku Radzieckiego, była Polska Partia Robotnicza (PPR). Rozbudowywała ona swe struktury w terenie i w zakładach pracy. Obok niej istniała Polska Partia Socjalistyczna o długiej tradycji. Oficjalnie była partią sojuszniczą, w rzeczywistości dokonywano w niej czystek wobec osób niechętnych zjednoczeniu z PPR i ideologii marksistowskiej. Głoszone w propagandzie „zjednoczenie ruchu robotniczego”, czyli powstanie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w grudniu 1948 r., było faktycznie wchłonięciem resztek opanowanego wewnętrznie PPS przez PPR.

65/825 Komitet Wojewódzki Polskiej Partii Robotniczej w Szczecinie 1945–1948 (1466 j.a., 33,10 m.b.)

Materiały z konferencji sprawozdawczo-wyborczych, protokoły posiedzeń plenarnych, posiedzeń egzekutywy, wydziałów i jednostek niższego szczebla. Bardzo dobry materiał dla poznania procesu tworzenia struktury terenowej rządzącej partii, przeprowadzanych czystek, akcji propagandowych (w tym związanych z przygotowaniami do referendum 1946 i wyborów 1947) oraz przygotowań do połączenia z PPS. Oddzielne zespoły tworzą: komitety powiatowe (12 zespołów) oraz komitety miejski i dzielnicowe w Szczecinie.

65/841 Wojewódzki Komitet Polskiej Partii Socjalistycznej w Szczecinie           1945–1948 (1275 j.a., 16,60 m.b.)

Materiały analogiczne jak w przypadku PPR. Do tego 12 komitetów powiatowych, komitet miejski oraz trzy komitety dzielnicowe w Szczecinie.

 

Il. 23. Protokół z I Okręgowego Zjazdu Delegatów Polskiej Partii Socjalistycznej na Pomorze Zachodnie, Koszalin, 25-27 sierpnia 1945 r. (Wojewódzki Komitet PPS, sygn. 1).

 4.       Organizacje społeczne

65/454 Polski Czerwony Krzyż Oddział Wojewódzki w Szczecinie 1945–1962 (325 j.a., 2,60 m.b.)

Na Pomorzu Zachodnim PCK rozpoczął działalność z dniem 1 lipca 1945 r. W październiku 1946 r. w regionie funkcjonowały już 24 oddziały powiatowe. Stowarzyszenie w pierwszych latach powojennych prowadziło szpitale, przychodnie, stacje opieki nad matką i dzieckiem oraz schroniska i żłobki, zajmowało się łączeniem rodzin, poszukiwaniem zaginionych w czasie wojny (w tym dzieci), udzielało pomocy socjalnej i medycznej repatriantom i przesiedleńcom, a także prowadziło poszukiwania grobów wojennych i ich ekshumacje. Najciekawsze akta w zespole, poza zachowanymi protokołami posiedzeń zarządów wojewódzkiego i powiatowych, to materiały dotyczące poszukiwań i ekshumacji grobów żołnierzy polskich, radzieckich i innych narodowości, poszukiwań i łączenia rodzin, rewindykacji dzieci z Niemiec (wysłanych tam celem germanizacji lub na roboty przymusowe, szerzej na ten temat https://www.szczecin.ap.gov.pl/news/pl/repatriacja-dzieci-polskich-z-niemiec ).

 

Il. 24. Lista dzieci bezopiecznych repatriowanych ze strefy brytyjskiej Niemiec w dniu 1 lipca 1949 r. (Polski Czerwony Krzyż, sygn. 90)

 5.       Gospodarka morska

Ze względu na specyfikę położenia Szczecina oraz znaczący udział szeroko pojętej gospodarki morskiej, zarówno w okresie przedwojennym, jak i powojennym, warto poświęcić nieco uwagi urzędom zajmującym się tym działem gospodarki. Trzeba zaznaczyć, iż w następstwie działań wojennych port szczeciński był bardzo zniszczony. Dewastacji uległy nabrzeża, magazyny, elewatory, zbiorniki na paliwa, tabor pływający i infrastruktura kolejowe, dźwigi, mosty itd. Baseny portowe oraz tor wodny Szczecin-Świnoujście były zawalone wrakami zatopionych statków oraz zaminowane. Na dodatek obszar portu oraz większość nabrzeży znajdowała się pod zarządem radzieckim.

65/708 Biuro Odbudowy Portów w Szczecinie 1945–1947 (31 j.a., 0,25 m.b.)

W maju 1945 r. w Gdańsku utworzono Biuro Odbudowy Portów, którego zadaniem było kierowanie odbudową zniszczonych w czasie wojny polskich portów morskich oraz oczyszczenie wód portowych i szlaków żeglugowych. W listopadzie 1945 r. w Szczecinie założono Kierownictwo Robót podległe centrali w Gdańsku. 1 kwietnia 1947 r. placówka została przekształcona w samodzielną jednostkę - Biuro Odbudowy Portów w Szczecinie. Podlegało ono Ministerstwu Żeglugi i Handlu Zagranicznego. Zlikwidowane zostało z dniem 1 stycznia 1948 r., a jego kompetencje przejął Szczeciński Urząd Morski.

65/343 Urząd Pełnomocnika do Rozbudowy i Zagospodarowania Portu w Szczecinie 1947–1948 (197 j.a., 1,20 m.b.)

Nadzór nad odbudową gospodarki morskiej w Polsce sprawowała Delegatura Rządu do Spraw Wybrzeża z siedzibą w Gdańsku. W lipcu 1947 r. Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów utworzył Komisję Aktywizacji Regionu Szczecińskiego (KARS). W połowie sierpnia 1947 r. KARS podjęła uchwałę o utworzeniu Urzędu Pełnomocnika do Rozbudowy i Zagospodarowania Portu w Szczecinie. Powstał on 10 września 1947 r. i działał równolegle z Biurem Odbudowy Portów. Do zadań Urzędu należało kierowanie prac w zakresie odbudowy i rozbudowy, ich koordynacja w ramach państwowego planu inwestycyjnego oraz opracowywanie technicznych planów rozbudowy. W związku z wykonaniem swoich podstawowych zadań Urząd Pełnomocnika został zlikwidowany w listopadzie 1948 r. Jego kompetencje przejął Szczeciński Urząd Morski oraz – w skali strategicznej – Biuro Regionalne Centralnego Urzędu Planowania w Szczecinie.

 6.       Spuścizny prywatne

Cennym uzupełnieniem materiałów urzędowych są spuścizny prywatne, zwłaszcza osób pełniących funkcje państwowe, zaangażowanych w życie społeczne, ale i zwykłych obywateli.

65/1067 Spuścizna Piotra Zaremby 1926–1993 (1104 j.a., 23,10 m.b.)

Szczególnie wartościowe są dokumenty i inne materiały z okresu sprawowania funkcji prezydenta miasta Szczecina, czyli od kwietnia 1945 r. do czerwca 1950 r.

 

Il. 25. Rozkaz podróży (pełniący rodzaj przepustki) z 3 lipca 1945 r. w języku polskim i rosyjskim dla Piotra Zaremby, udającego się w celach służbowych do Berlina. Podpisana przez Pełnomocnika Rządu na Okręg Pomorze Zachodnie, Leonarda Borkowicza (Spuścizna Piotra Zaremby, sygn. 829).

 

Il. 26. Odezwa do Polaków „Szczecin jest polski!”, informująca o ostatecznym przejęciu miasta przez polską administrację, 7 lipca 1945 r. (KW PZPR, sygn. 6031).

 

Il. 27. Plakat nawołujący do udziału w obchodach 535. rocznicy bitwy pod Grunwaldem. Zwycięstwo te porównywano do niedawnego rozgromienia Niemiec w drugiej wojnie światowej, przy czym stawiano znak równości pomiędzy tymi dwoma przykładami niemieckiego ekspansjonizmu. Warto zwrócić uwagę na brak polskich czcionek (stosowano poniemieckie maszyny drukarskie), podawanie dla orientacji niemieckich nazw ulic i placów oraz obecność elementów religijnych (mszy świętej) w trakcie uroczystości państwowych (stan taki trwał jeszcze w kolejnych latach – w trakcie uroczystości „Trzymamy straż nad Odrą” w 1946 r. i w „Święcie Morza” w 1947 r.). Szczecin, 13 lipca 1945 r. (KW PZPR, sygn. 6031).

 

Ponadto w prywatnych kolekcjach innych osób (zespół 65/1605 Zbiór materiałów dotyczących życia społecznego) można odnaleźć dokumenty z okresu pionierskiego, takie jak zaświadczenia repatriacyjne, karty rejestracyjne mieszkańca, formularze spisowe objętego mienia, zaświadczenia o przydziale mieszkania, akty nadania gospodarstwa rolnego.

Duża liczba druków ulotnych (ulotek, afiszy, plakatów) z okresu pionierskiego znajduje się w zbiorze druków ulotnych (nr 65/1002) oraz Komitecie Wojewódzkim Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (nr 65/858).

 

*             *             *

 

Powyższe zestawienie nie obejmuje wszystkich zespołów akt z lat 1945–1948, ich przedstawienie wykraczałoby znacznie poza ramy niniejszego opracowania.

Oprac. Bartosz Sitarz