Wprowadzenie reformacji w Księstwie Pomorskim

W 1517 roku augustianin Marcin Luter (1483–1546) ogłosił w Wittenberdze dziewięćdziesiąt pięć tez, w których zawarł diagnozę negatywnych zjawisk w Kościele, przedstawiając równocześnie propozycję ich naprawy. Postulaty Lutra wkrótce dotarły do Księstwa Pomorskiego.

Początki reformacji na Pomorzu Zachodnim przypadają na ostatnie lata panowania Bogusława X (1474/1478–1523). Dla pierwszego okresu rozwoju protestantyzmu w Księstwie Pomorskim fundamentalne znaczenie miała działalność urodzonego w 1484 roku w Wolinie Johannesa Bugenhagena. Po ukończeniu studiów w Greifswaldzie najpierw został rektorem szkoły łacińskiej w Trzebiatowie (1504), a już w roku 1517 lektorem w klasztorze premonstratensów w Białobokach. W 1520 roku Bugenhagen zapoznał się z pismami Lutra, które udostępnił mu trzebiatowski proboszcz Otto Slutow. Przyjmuje się, że dzięki tej lekturze nastąpił zwrot Bugenhagena ku rodzącemu się i zyskującemu coraz to nowych zwolenników ruchowi. Reformacyjna działalność duchownych białobockich, skupionych w tzw. Kolegium Kapłańskim, stała się pretekstem dla księcia Bogusława X do sekularyzacji i likwidacji klasztoru.

Ogłoszenie w 1521 roku przez cesarza Karola V edyktu wormackiego, skierowanego przeciwko Lutrowi i jego zwolennikom (na jego podstawie spalono m.in. pisma Lutra oraz zakazano drukowania książek w całej Rzeszy), nie powstrzymało rozwoju ruchu reformacyjnego, jak też nie zapobiegło niepokojom w miastach. Najbardziej dramatyczny przebieg miały one w Słupsku, gdzie w Boże Narodzenie 1524 roku doszło do tumultu, w trakcie którego zniszczono i spalono kościoły. W roku następnym podobne wydarzenia rozegrały się w Stralsundzie. Niedługo po tym tamtejsza rada miejska powzięła uchwałę uznającą naukę luterańską za obowiązującą. Jeszcze w tym samym roku miasto otrzymało własną ordynację kościelną.

W Szczecinie, inaczej niż w Stralsundzie, stosunki kościelne długo pozostawały nieuregulowane, mimo iż już od 1523 roku w mieście przybywał, przysłany przez Lutra, kaznodzieja Paul vom Rode. Dopiero w 1527 roku postanowiono, iż w wybranych kościołach miejskich zostaną wprowadzone nabożeństwa luterańskie.

Rozwój reformacji w miastach pomorskich w latach dwudziestych XVI wieku uważany jest za proces oddolny. Trzeba jednak podkreślić, iż o ostatecznym sukcesie reformacji w Księstwie zadecydowała postawa książąt.

Stosunek księcia Bogusława X do nowych prądów wyznaniowych był neutralny. Władca występował zdecydowanie przeciw nowej nauce tylko w sytuacji, gdy stawała się zarzewiem rozruchów. Mimo iż ogłosił edykt wormacki, to jego postanowienia realizował niekonsekwentnie. Syn Bogusława X, książę Barnim IX (1501–1573), spędził dwa lata w Wittenberdze, gdzie studiował wraz z kilkoma pomorskim radcami dworskimi. W 1519 roku zawarł znajomość z Marcinem Lutrem i był świadkiem słynnej dysputy lipskiej. Reformator podarował mu nawet swoje pismo „O niewoli babilońskiej kościoła”. Książę Bogusław X także miał okazję zaznajomić się z nowym ruchem. W lutym 1521 roku, będąc w drodze na Sejm Rzeszy w Wormacji, zatrzymał się w Wittenberdze, gdzie wysłuchał kazania Lutra, a także poznał Paula vom Rode, późniejszego protestanckiego kaznodzieję i reformatora Szczecina.

Następcy Bogusława X, książęta Jerzy I (1523–1531) oraz Barnim IX (1523–1531/1532–1569), również nie zwalczali ruchu reformacyjnego. Pierwsze lata ich wspólnych rządów koncentrowały się na polityce zagranicznej. Dopiero przyznanie Księstwu statusu prawnego lenna Rzeszy, do czego doszło na Sejmie Rzeszy w Augsburgu w 1530 roku, umożliwiło im uporządkowanie spraw kościelnych i wyznaniowych.

Jeszcze w tym samym roku zebrał się sejm krajowy (Landtag) w Szczecinie, na którym zezwolono na wolne głoszenie Ewangelii na terenie Księstwa. Po śmierci Jerzego I (1531), w 1532 roku, po podziale Pomorza, rządy w Księstwie Wołogoskim objął Filip I, a w Księstwie Szczecińskim Barnim IX – obaj władcy zajęli się reformą stosunków wyznaniowych w państwie.

W 1534 roku książęta spotkali się w Kamieniu Pomorskim. W trakcie narady postanowiono o zwołaniu do Trzebiatowa sejmu krajowego. Mieli w nim wziąć udział także protestanccy kaznodzieje, m.in. ze Stralsundu, Szczecina, Greifswaldu, Stargardu i Słupska. Do Trzebiatowa zaproszono również Johannesa Bugenhagena, który miał wielkie zasługi w reorganizacji stosunków kościelnych, m.in. w Brunszwiku, Hamburgu i Lubece.

Obrady sejmu poprzedziły staranne przygotowania. Po 6 grudnia 1534 roku opracowano 14 artykułów dotyczących kształtu życia kościelnego na Pomorzu. Planowano likwidację klasztorów męskich i reorganizację żeńskich; reforma miała objąć także szkolnictwo miejskie. Książęcy radcy akcentowali potrzebę przyznania książętom decydującej roli w organizacji i funkcjonowaniu Kościoła Krajowego. Biskup miał zrezygnować ze swej pozycji władcy terytorialnego i świeckiego oraz w pełni podlegać patronatowi książęcemu. Dobra kościelne miał przejąć skarb państwa.

            Przebieg obrad sejmu krajowego w Trzebiatowie w 1534 roku nie jest wystarczająco udokumentowany źródłowo. Wiadomo jedynie, że biskup Erazm von Manteuffel (1521–1544), a wraz z nim stan prałatów, a także większość szlachty i część przedstawicieli miast opuściła Trzebiatów już pierwszego dnia obrad sejmu, który przez to nie był zdolny do podejmowania wiążących uchwał. Do momentu opuszczenia obrad przez większość posłów nie podjęto uchwały w sprawie przebudowy stosunków kościelnych w Księstwie, a projektu zmian nie poddano nawet pod głosowanie. Książęta nie zrezygnowali jednak z idei reformy stosunków kościelnych. Przyjmuje się, że decyzję o wprowadzeniu reformacji władcy pomorscy podjęli przez proklamację, na co zezwalały posiadane przez nich uprawnienia monarsze.

            Zasady funkcjonowania protestanckiego Kościoła Krajowego zebrano w pomorskim porządku kościelnym (Kirchenordnung), który został sporządzony na polecenie książąt przez Johannnesa Bugenhagna i wydrukowany wiosną 1535 roku w Wittenberdze. Ordynacja opierała się na opracowanej przez Filipa Melanchtona Konfesji Augsburskiej (1530) i katechizmie Marcina Lutra. Była swoistą konstytucją reformowanego Kościoła, określała jego organizację, normy życia kościelnego, zawierała postanowienia dotyczące reformy szkolnictwa, zajmowała się ponadto sprawami opieki nad ubogimi i chorymi. Nowy porządek przewidywał pozostawienie na urzędzie biskupim Erazma von Manteuffla – gdyby jednak odmówił podporządkowania się ustaleniom w nim zawartym, jego kompetencje kościelne przejąć mieli superintendenci.

Wprowadzaniem nowych zasad zajęły się komisje wizytacyjne. Zasadniczym celem ich działania było przejmowanie dóbr kościelnych, zwłaszcza wielkiej własności klasztornej i wprowadzenie w życie zasad ordynacji z 1535 roku. Już pierwsze komisje wizytacyjne napotkały na liczne problemy, przez co sukces ich działań był początkowo mocno ograniczony. Przeprowadzenie wizytacji nie było możliwe m.in. we władztwie ziemskich hrabiów von Eberstein, ziemi lęborskiej, która podlegała biskupowi włocławskiemu, czy posiadającym własny porządek kościelny mieście Stralsund. Przeprowadzenie wizytacji na obszarze dominium biskupów kamieńskich było możliwe dopiero po śmierci bp. Erazma von Manteuffla (zm. 26 I 1544).

Johannes Bugenhagen prowadził wizytacje od stycznia do czerwca 1535 roku, i w tak krótkim czasie zdołał jedynie powierzchownie uporządkować odwiedzane parafie. Skuteczną kontynuację tej misji mogło zapewnić tylko właściwe kierownictwo kościelne. Na biskupa kamieńskiego nie można było liczyć, wobec czego utworzono superintendentury. Pierwszym superintendentem Księstwa Wołogoskiego został Johannes Knipstro, w Księstwie Szczecińskim urząd ten objął Paul vom Rode.

Utworzenie struktur kościelnych, przejęcie majątków klasztorów zakończyło pierwszy etap reformacji. Od tej pory uformowany Kościół Krajowy był zależny od książąt, i tym samym została zerwana jego zależność od Stolicy Apostolskiej. Polityczną konsekwencją przyjęcia reformacji było przystąpienie Pomorza do Związku Szmalkaldzkiego, który zrzeszał księstwa Rzeszy stojące w opozycji wobec katolickiego cesarza.

                                                                                                                              dr Radosław Pawlik

500 lat Reformacji. Pierwsze stulecie Kościoła Ewangelickiego w aktach Archiwum Państwowego w Szczecinie

1. Edykt Wormacki cesarza Karola V. Dokumencie tym cesarz potępił naukę Marcina Lutra. Wormacja, 21 maja 1521.

Edykt Wormacki cesarza Karola V. Dokumencie tym cesarz potępił naukę Marcina Lutra. Wormacja, 21 maja 1521.
Papier, rękopis, język niemiecki.
AP Szczecin, Sąd Kameralny Rzeszy w Wetzlar, sygn. 1703, s. 177.

2. Biskup kamieński Erazm von Manteuffel i kapituła katedralna w Kamieniu Pomorskim

Biskup kamieński Erazm von Manteuffel i kapituła katedralna w Kamieniu Pomorskim wzywa duchowieństwo diecezjalne do stawienia się 20 sierpnia 1525 roku w Stargardzie nad Iną, w celu podjęcia stosownych kroków wobec rosnącej popularności nauki ewangelickiej w biskupstwie. Kamień Pomorski, 22 maj 1525 roku.
Papier, rękopis, język łaciński. AP Szczecin, AKW, sygn. 330, s. 1.

3. Pismo burmistrza, rady miasta, starszych cechów do książąt Jerzego i Barnima

Pismo burmistrza, rady miasta, starszych cechów do książąt Jerzego i Barnima w sprawie wystąpień pospólstwa przeciwko władzom miejskim w następstwie kazań luterańskich kaznodziejów wędrownych. Szczecin, 27 stycznia 1526.
Papier, rękopis, język niemiecki. AP Szczecin, AKS, sygn. I/5841, s. 29-34.

4. Inwentarz klejnotów klasztoru Franciszkanów w Szczecinie

Inwentarz klejnotów klasztoru Franciszkanów w Szczecinie
Szczecin, 2 czerwiec 1525 roku.
Papier, rękopis, język niemiecki, 33x22 cm.
AP Szczecin, AKS, sygn. I/1915, s. 259-260.

5. Pismo księcia meklemburskiego Albrechta VII do biskupa kamieńskiego Erazma von Manteuffla

Pismo księcia meklemburskiego Albrechta VII do biskupa kamieńskiego Erazma von Manteuffla dotyczące tłumienia rozpowszechniania się ewangelickiej nauki w Meklemburgii. Strelitz, 17 sierpień 1526 roku.
Papier, rękopis, język niemiecki. AP Szczecin, KKK, sygn. 4, s. 2.

6. Pismo Jana Bugenhagena do księcia szczecińskiego Barnima IX i księcia wołogoskiego Filipa I

Pismo Jana Bugenhagena do księcia szczecińskiego Barnima IX i księcia wołogoskiego Filipa I, w którym powiadamia, że przyjął ich zaproszenie do udziału w pracach przygotowawczych i we właściwych obradach Sejmu Pomorskiego w Trzebiatowie. Belzig, listopad 1534 roku.
Papier, rękopis, język niemiecki. AP Szczecin, AKS, sygn. I/4751, s. 1.

7. Pismo Barnima IX do burmistrza, rady miasta, starszych cechów, proboszczów i kolegiów, bractw i cechów Szczecina

Pismo Barnima IX do burmistrza, rady miasta, starszych cechów, proboszczów i kolegiów, bractw i cechów Szczecina z informacją o zarządzonej wizytacji kościołów. Darłowo, 16 luty 1535 roku.
Rękopis, papier, język niemiecki.
AP Szczecin, AKS, sygn. I/5842, s. 2-5.

8. List Ferdynanda I Habsburga, króla rzymskiego do księcia szczecińskiego Barnima IX i księcia wołogoskiego Filipa I

List Ferdynanda I Habsburga, króla rzymskiego do księcia szczecińskiego Barnima IX i księcia wołogoskiego Filipa I, nakazujące władcom pomorskim wycofanie się z realizacji reformy religijnej i przebudowy stosunków kościelnych w Księstwie Pomorskim, w tym z konfiskaty majątku klasztoru w Neuenkamp. 9 kwiecień 1535 roku.
Papier, rękopis, język niemiecki. AP Szczecin, AKS, sygn. I/1, s. 1.

9. Kercken Ordeninge des ganztzen Pammerlandes.

Kercken Ordeninge des ganztzen Pammerlandes.
Pierwsza protestancka ordynacja kościelna konfesji ewangelicko-augsburskiej dla Pomorza. Jej autorem był Jan Bugenhagen, a wydrukowano ją w Wittenberdze w 1535 roku.
Papier, druk, język niemiecki. AP Szczecin, RiS, sygn. 799.

10. Propozycje pastora Paula Rode dotyczące organizacji ewangelickiego Kościoła i szkolnictwa w Szczecinie z 1535.

Propozycje pastora Paula Rode dotyczące organizacji ewangelickiego Kościoła i szkolnictwa w Szczecinie z 1535.
Papier, rękopis, język niemiecki i łaciński.
AP Szczecin, AKS, sygn. I/5843, s. 3.

11. Satzung und Artickls Brieff von Münster durch Johann von Leiden, der uffgeworffen vernant König zu einem ge[…] Feldzugk uffgericht Anno 1535.

Satzung und Artickls Brieff von Münster durch Johann von Leiden, der uffgeworffen vernant König zu einem ge[…] Feldzugk uffgericht Anno 1535.
Statut i prawa reformacyjnego odłamów Anabaptyzmu, opracowane przez krawca Jana z Lejdy w 1535 roku.
Papier, rękopis, język niemiecki. AP Szczecin, AKS, sygn. I/4, k. 44-48v.

12. List Jana Bugenhagena do księcia szczecińskiego Barnima IX w sprawie rezygnacji Paula von Rodego ze stanowiska kaznodziei w Szczecinie.

List Jana Bugenhagena do księcia szczecińskiego Barnima IX w sprawie rezygnacji Paula von Rodego ze stanowiska kaznodziei w Szczecinie. Hamburg, 16 czerwca 1537 roku.
Papier, rękopis, język niemiecki. AP Szczecin, AKS, sygn. I/16, s. 7-8.

13. Akta i dekrety synodu generalnego w Greifswaldzie z 1541 roku.

Akta i dekrety synodu generalnego w Greifswaldzie z 1541 roku.
Papier, rękopis, język niemiecki. AP Szczecin, AKW, sygn. 1408, ss. 162 fol.

14. List Jana Bugenhagena do księcia szczecińskiego Barnima IX i księcia wołogoskiego Filipa I

List Jana Bugenhagena do księcia szczecińskiego Barnima IX i księcia wołogoskiego Filipa I, w którym reformator Pomorza powiadamia władców pomorskich o tym, że nie obejmie urzędu biskupa kamieńskiego. Wittenberga, I styczeń 1545.
Papier, rękopis, język niemiecki. AP Szczecin, KKK, sygn. 319, s. 81.

15. Stanowisko cesarza Karola V w sprawie pokoju religijnego udzielona na sejmie w Augsburgu i odpowiedź stanów Rzeszy w 1555 roku.

Stanowisko cesarza Karola V w sprawie pokoju religijnego udzielona na sejmie w Augsburgu i odpowiedź stanów Rzeszy w 1555 roku.
Papier, rękopis, język niemiecki. AP Szczecin, AKS, sygn. I/158, s. 305, 327.

16. Peter Beckers Sache wegen seines Osiandrischen Lerthums.

Peter Beckers Sache wegen seines Osiandrischen Lerthums.
De confessione D. Petri Artopei. Wyjaśnienia Petera Beckera spisane 27 marca 1556 roku dotyczące jego rozumienia wiary ewangelickiej i posądzenia go osiandryzm.
Papier, rękopis, język łaciński. AP Szczecin, AKS, sygn. I/17, s. 101-121.

17. Die Revisionder Kirchen Agenda. Statvta synodica in Ecclesiis Pomerani.

Die Revisionder Kirchen Agenda. Statvta synodica in Ecclesiis Pomerani.
Postanowienia synodu dotyczące Kościoła luterańskiego na Pomorzu, w ośmiu rozdziałach zawierają zasady organizacji i życia kościoła na Pomorzu z 1572 roku.
Papier Rękopis, język łaciński. AP Szczecin, AKS, sygn. I/31, s. 343-375.

18. Doctoris Tilemani Heshusij Bekandtnus von der Formula Concordiae Wieder das Gottlos vnd lesterlich gedicht des falschen Brieffs [...] Heinrichstadt, Gedruckt durch Cunrad Horn, 1578.

Doctoris Tilemani Heshusij Bekandtnus von der Formula Concordiae Wieder das Gottlos vnd lesterlich gedicht des falschen Brieffs [...] Heinrichstadt, Gedruckt durch Cunrad Horn, 1578.
Broszura teologiczna Tilemanna Hesshus(1527-1588) na temat formuły zgody (Formula Concordiae), czyli wyznania wiary konfesji ewangelicko-augsburskiej, wypracowanego w Torgau w 1577 roku. Autor podkreślał jej znaczenie dla duchowości luterańskiej, jednocześnie zwalczał zgodnie z jej duchem możliwość zgody i powiązań religijnych konfesji augsburskiej z reformowaną (Kalwinizm).
Druk, papier, język niemiecki.
Papier, rękopis, język niemiecki. AP Szczecin, AKS, sygn. I/33, s. 565-604.

19. Theologen Supplication das allhie im Lande Calvinisten und Manichaej sein sollen, 1578

Theologen Supplication das allhie im Lande Calvinisten und Manichaej sein sollen, 1578
Stanowisko synodu szczecińskiego przedstawione księciu Filipowi w sprawie zakazu głoszenia na Pomorzu kalwinizmu i manicheizmu, podpisane przez Johanna Cogelera, Jacoba Runie, Petera Ebelinga i innych. Szczecin, 10 maja 1578 roku.
Papier, rękopis, język niemiecki. AP Szczecin, AKS, sygn. I/35, s. 9-15.

20. Aduersus Notationes in Synodo Wolgastona additas Thesiby M. Conradi Bergy de Persona Christi, et Sacra Coeria

Aduersus Notationes in Synodo Wolgastona additas Thesiby M. Conradi Bergy de Persona Christi, et Sacra Coeria
Wywód na temat osoby Chrystusa. Stanowi krytykę poglądów Konrada Berga, pastora i profesora Pedagogium Książęcego w Szczecinie, oskarżonego na synodzie w Wołogoszczy o sprzyjanie Kalwinizmowi. 1589 rok.
Papier, rękopis, język łaciński. AP Szczecin, AKS, sygn. I/44, k. 102-173 (s. 199-341).

21. Przesłuchania pastorów i profesorów Pedagogium, podejrzanych o sprzyjanie kalwinizmowi.

Przesłuchania pastorów i profesorów Pedagogium, podejrzanych o sprzyjanie kalwinizmowi.
Przesłuchanie Salomona Gesnera w sprawie postawionych zarzutów głoszenia nauki Kalwina. Szczecin, 1593 rok.
Papier, rękopis, język niemiecki. AP Szczecin, AKS, sygn. I/52, s. 23-32.

22. Leges Praepositis Ecclesiarvm Eivs Partis Pomeraniae, quae ab illvstrissimo Principe Ac Domino, Dn: Philippo II. Dvce Pomeranorvm, Cassvborvm vandalorumq, […] Stetini Typis Rhetianis Anno M.DC.VI.

Leges Praepositis Ecclesiarvm Eivs Partis Pomeraniae, quae ab illvstrissimo Principe Ac Domino, Dn: Philippo II. Dvce Pomeranorvm, Cassvborvm vandalorumq, […] Stetini Typis Rhetianis Anno M.DC.VI.
Prawo prepozytów kościoła ewangelickiego na Pomorzu, wydane przez księcia Filipa II w 1606 roku.
Papier, druk, język łaciński. AP Szczecin, AKS, sygn. I/47, s. 11-22 (k. 8-13).

23. Pierwopis zarządzenia księcia pomorskiego Filipa II z 22 września 1617 roku o ustanowieniu jubileuszu Reformacji w dniach 30 październik-3 listopada 1617 roku

Pierwopis zarządzenia księcia pomorskiego Filipa II z 22 września 1617 roku o ustanowieniu jubileuszu Reformacji w dniach 30 październik-3 listopada 1617 roku, z okazji setnej rocznicy wystąpienia Marcina Lutra w Wittenberdze 30 października 1517 roku.
Papier, rękopis, język niemiecki. AP Szczecin, AKS, sygn. I/55, s. 7-13.

24. Informacja księcia Maksymiliana Bawarskiego z o oblężeniu miasta Pilzno przez wojska czeskich protestantów. Monachium, 3 listopada 1618 roku.

Informacja księcia Maksymiliana Bawarskiego z o oblężeniu miasta Pilzno przez wojska czeskich protestantów. Monachium, 3 listopada 1618 roku.
Miasto Pilzno po wybuchu powstania protestanckich stanów w Czechach (defenestracja praska 23 maja 1618) pozostało wierne cesarzowi. Latem wraz z formowaniem się władzy powstańczej Pilzno było kilkakrotnie atakowane przez oddziały czeskich protestantów. Jednak mieszczanie pozostali wierni Habsburgom. Jesienią wojska zbuntowanych stanów pod wodzą hrabiego Petera Ernsta von Masfelda przystąpiły do oblężenia miasta, które skapitulowało 21 listopada 1618 roku. Pilzno stało się jedną z głównych kwater wojsk czeskich, aż kwietnia 1621 roku.
Papier, rękopis, język niemiecki. AP Szczecin, AKS, sygn. I/1456, k. 55.