Oddział w Stargardzie

Powiatowe Archiwum Państwowe w Stargardzie utworzone zostało na podstawie Zarządzenia nr 9 Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych z dnia 28.07.1952 r. Początkowo mieściło się w budynku przy ul. gen. Wł. Sikorskiego 2, w 1954 r. przeniesiono je do większego lokalu przy ul. htm. St. Czarnieckiego 4, a w 1977 r. Archiwum uzyskało siedzibę w odremontowanym budynku zabytkowego Arsenału.  

Pierwszym kierownikiem archiwum został mgr Bogdan Frankiewicz. Woźnym był wówczas Stanisław Rewers. Od dnia 01.11.1953 r. kierownictwo placówki przejęła, na okres 26 lat, Maria Radziszewska. W latach 1979–1981 funkcję kierownika stargardzkiej placówki pełnili kolejno: mgr Waldemar Kułkiewicz, mgr Aleksandra Karpińska oraz mgr Jolanta Borak. Od 02 kwietnia 2013 r. kierownikiem Oddziału jest mgr Urszula Markiewicz. Obecną obsadę etatową Oddziału tworzą: Lilianna Kacprzak – starszy archiwista, Joanna Żar – archiwista i Ewa Szynal –  pracownik gospodarczy. Jako Powiatowe Archiwum Państwowe w Stargardzie Szczecińskim placówka działała do czerwca 1975 r. Powołano wówczas Ekspozyturę Wojewódzkiego Archiwum Państwowego w Szczecinie, by w 1979 r. przemianować ją na Oddział Archiwum Państwowego w Stargardzie Szczecińskim. Do roku 1962 stargardzkie archiwum obejmowało swoim nadzorem sześć powiatów: chojeński, choszczeński, łobeski, myśliborski, pyrzycki i stargardzki. W 1962 r. teren powiatu chojeńskiego (a tym samym zgromadzone akta) przekazano do kompetencji Archiwum Państwowego w Szczecinie i przez kolejne trzynaście lat, w zakresie nadzoru terytorialnego sprawowanego przez archiwum w Stargardzie, nie nastąpiły żadne zmiany. Dopiero reforma podziału administracyjnego kraju w 1975 r. spowodowała, że nadzorowany teren  zmniejszył się o obszary dwóch byłych powiatów - choszczeńskiego i myśliborskiego. Włączono je bowiem do nowo powstałego województwa gorzowskiego. W latach 1975–1998 archiwum w Stargardzie obejmowało swoim nadzorem 17 gmin (miast i gmin). Były to: miasto Stargard Szczeciński, miasta i gminy – Chociwel, Dobrzany, Ińsko, Lipiany, Łobez, Pyrzyce, Suchań, Węgorzyno, oraz gminy – Dolice, Kobylanka, Marianowo, Przelewice, Radowo Małe, Stara Dabrowa, Stargard Szczeciński, Warnice. Po kolejnej reformie podziału administracyjnego, która nastąpiła z dniem 01 stycznia 1999 r., obszar nadzorowany przez Oddział w Stargardzie Szczecińskim, jeszcze raz uległ zmianie. Włączono do niego obszar powiatu choszczeńskiego. Od stycznia 1999 r. w zakres działania oddział stargardzkiego obejmował obszary powiatów: choszczeńskiego, pyrzyckiego i stargardzkiego. A od stycznia 2002 r. również część powiatu łobeskiego, który wyodrębniony został z części powiatów: stargardzkiego, gryfickiego i reskiego. W stargardzkiej placówce znajdują się, tylko materiały archiwalne z obszarów wymienionych powyżej, jako nadzorowane przez Oddział w ciągu całego jego istnienia. 

Początkowe lata funkcjonowania Archiwum nie należały do łatwych. Według zachowanych sprawozdań i notatek, w początkowym okresie działalności wizytowano prawie wszystkie zakłady pracy i urzędy znajdujące się na terenie nadzorowanym przez archiwum. Liczba takich wizytacji przekraczała 150 w skali roku. Zabezpieczano wszelkie pozostałe po wojnie akta i księgozbiory, a także udzielano pierwszych instruktaży o sposobie prowadzenia archiwów zakładowych w wizytowanych jednostkach. Przejmowano również pierwsze akta. Według sprawozdania PAP sporządzonego na koniec 1952 r., zasób archiwum stanowiły 4 zespoły, a w magazynach złożono ok. 120,00 mb akt. W latach 1954–1977 zasób archiwum systematycznie narastał. W 1955 r. liczył on 37 zespołów, co stanowiło około 266,00 mb akt. W roku 1965 były to już 93 zespoły, a rok 1975 zakończono na 140 zespołach w zasobie. 

Stale zwiększająca się ilość materiałów archiwalnych, troska o stan fizyczny przechowywanego zasobu, wzrost liczby osób korzystających z pracowni naukowej, postawiła przed dyrekcją Archiwum Państwowego w Szczecinie trudne zadanie pozyskania siedziby spełniającej właściwe warunki techniczne i odpowiadające oczekiwaniom osób korzystających z pracowni naukowej. Na skutek podjętych starań, w 1970 r. uzyskano lokal, który po przeprowadzeniu prac adaptacyjnych stał się nową siedzibą archiwum. Przeznaczony na ten cel gotycki budynek arsenału miejskiego, wyremontowano według projektu inż. arch. W. Jankiewicza. Całość prac remontowych prowadziła Pracownia Konserwacji Zabytków w Szczecinie, a ich zakończenie nastąpiło w czerwcu 1977 r.

Historia tego średniowiecznego budynku nie jest dokładnie znana. Okres powstania – XV w. – określa się na podstawie przesłanek wynikających z rozwoju umocnień fortyfikacyjnych miasta oraz na podstawie analizy form architektonicznych. Arsenał jest budowlą założoną na planie prostokąta o wymiarach 12,32 m x 16,52 m. i w pierwotnych założeniach miał być jednokondygnacyjny. Jednak już w trakcie prac budowlanych koncepcja ta została zmieniona i ostatecznie powstał budynek piętrowy, przykryty dwuspadowym dachem z dwoma schodkowymi szczytami wieńczącymi krótsze elewacje. Zbudowany jest z cegły o nieregularnym układzie wielowózkowym i dekorowany pasami rombowymi z cegły zendrówki. Przyziemie z szeroką bramą wjazdową służyło jako magazyn sprzętu. Na oświetlonym sześcioma oknami piętrze, wytwarzano i naprawiano broń. W ciągu pięciuset lat, kilkakrotnie zmieniała się funkcja tego budynku, co pociągało za sobą wewnętrzne zmiany architektoniczne. Prawdopodobnie w połowie XVII w. zmieniono całkowicie układ przestrzenny wnętrza arsenału, który jednocześnie przestał być arsenałem. Zlikwidowano strop, na osi podłużnej budynku wkomponowano dwa sześcioboczne filary połączone trzema arkadami w jedną konstrukcyjną całość. Znaczne części tych filarów przetrwały do czasu rozpoczęcia odbudowy obiektu na potrzeby archiwum. Wnętrze budynku obiegała  galeria z drewnianą balustradą. Konsekwencją tej przebudowy były również zmiany w usytuowaniu i wyglądzie okien oraz drzwi. Budowlę przykryto czterospadowym dachem z dwoma lukarnami. Forma tej przebudowy sugeruje zmianę charakteru użytkowego, być może arsenał stał się siedzibą giełdy. Kolejna przebudowa nastąpiła w XIX w. Pierwotny arsenał zaadaptowano na więzienie kryminalne. Powrócono do dwukondygnacyjnego układu wnętrza, pomieszczenia usytuowano wzdłuż osi podłużnej obiektu, obudowano filary ściankami działowymi, zmieniono układ wejść i okien. W czasie I wojny światowej budynek uległ zniszczeniu i do czasu ostatniej odbudowy w latach 1973–1977, przetrwał jako zabezpieczona ruina. Projekt techniczny z 1973 r. przewidywał odbudowę i rekonstrukcję wszystkich elewacji pierwotnego Arsenału z zachowaniem średniowiecznej artykulacji ścian obwodowych. Odtworzono średniowieczny układ okien i wejść, zachowano we wnętrzu ukształtowanie ścian obwodowych w postaci półkolistych wnęk, pozostawiono ślady po pierwotnych oporach sklepień. Natomiast wnętrze dostosowano do potrzeb archiwum projektując obszerne magazyny, pracownię naukową, pokój biurowy i pracownię konserwatorską. W 1999 r. wymieniono część wyposażenia archiwum, montując w miejsce tradycyjnych, regały kompaktowe. Zabieg ten znacznie zwiększył powierzchnię przechowalniczą w magazynach i umożliwił przejęcie kolejnych partii materiałów archiwalnych z archiwów zakładowych.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

do góry

Według stanu na koniec roku 2016 zasób Archiwum Państwowego w Szczecinie Oddział w Stargardzie liczył 326 zespoły archiwalne, na który składa się ponad 102042 jednostek aktowych zajmujących około 734 metry bieżące. Zakres chronologiczny zgromadzonych materiałów obejmuje lata 1945–2014.  Można je podzielić na kilka zasadniczych grup. Są to: akta administracji ogólnej - państwowej i samorządowej; akta administracji specjalnej; akta instytucji finansowych; akta jednostek gospodarczych (państwowych i spółdzielczych); akta jednostek wymiaru sprawiedliwości; akta pozostałych instytucji, komitetów i stowarzyszeń.

Niewątpliwie największą i najbardziej wykorzystywaną grupą akt są akta administracji państwowej tak ogólnej, jak i samorządowej (zespolonej i niezespolonej). Zespoły te stanowią podstawowy materiał do badań regionalnych, a informacje w nich zawarte stanowią odbicie życia politycznego, społecznego, gospodarczego i kulturalnego regionu. Należy również pamiętać o specyfice Ziem Zachodnich i Północnych, na których organizacja administracji terenowej w latach 1945–1946 przebiegała odmiennie niż w Polsce centralnej. Rok 1945 oznaczał dla tych ziem zmianę państwowości, ustroju politycznego i sposobu gospodarowania. Polska państwowość powstawała tu po długim okresie funkcjonowania odmiennej kultury i tradycji. Do zespołów najczęściej wykorzystywanych należą więc starostwa powiatowe, powiatowe rady narodowe i wydziały powiatowe oraz zarządy miejskie i miejskie rady narodowe z lat 1945–1950. Okres po roku 1950 znajduje odzwierciedlenie w dokumentacji prezydiów powiatowych rad narodowych i urzędów powiatowych (1950–1975), a także prezydiów miejskich rad narodowych (1950–1972 [1973]). Jednostki organizacyjne najniższego i podstawowego szczebla podziału administracyjnego i terytorialnego kraju reprezentują akta gmin (1945–1954), gromad (1954–1972), gmin (1973–1990) i miasto-gmin (1973–1990). Rozpoczęto również przejmowanie pierwszych partii materiałów archiwalnych obecnie istniejących urzędów samorządowych, obejmujących lata 1990–1994 oraz dokumentacji wytworzonej przez wydziały ewidencji ludności (tj. księgi meldunkowe, koperty dowodów osobistych osób zmarłych, które z wnioskiem dowodowym wystąpiły do 1979 r. włącznie, dokumentacji gospodarstw rolnych oraz kart osobowych mieszkańców).

Równie ważny i ciekawy materiał znajduje się w aktach zespołów administracji specjalnej. Specyficzny w obrębie poszczególnych zespołów, pod względem tematycznym dość określony i jednorodny, a przez to przydatny do wielu opracowań branżowych. Do zespołów tych zaliczamy akta urzędów skarbowych (1945–1950), powiatowych urzędów ziemskich (1945–1950), inspektoratów szkolnych (1945–1950), powiatowych inspektoratów statystycznych (1962–1975) i oddziałów terenowych Urzędu Statystycznego w Szczecinie (1975–2000).

Akta instytucji finansowych to praktycznie tylko akta bankowe. W zasobie znajdują się akta banków rolnych (1946–1980), oddziałów Narodowego Banku Polskiego (1949–1989) i oddziałów Pomorskiego Banku Kredytowego (1990–1998). Poza historią samych placówek bankowych, akta tych instytucji poszerzają znacznie wiadomości dotyczące kondycji finansowej i wytwórczej wielu firm działających w regionie.

Wymiar sprawiedliwości reprezentowany jest przez akta sądów grodzkich (1945–1950) i sądów powiatowych (1951–1975) ze Stargardu, Łobza i Choszczna oraz prokuratur powiatowych i rejonowych z terenu tych samych powiatów oraz powiatu pyrzyckiego.

Gospodarka regionu reprezentowana jest przez wybrane przedsiębiorstwa i zakłady produkcyjne tak państwowe jak i spółdzielcze. Niewątpliwie do najciekawszych zespołów zaliczają się: Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego w Stargardzie, Zakłady Przemysłu Dziewiarskiego „Luxpol”, Cukrownia „Kluczewo”, Stargardzkie Zakłady Chemii Gospodarczej „Pollena”, Stargardzkie Przedsiębiorstwo Budownictwa Ogólnego, Przedsiębiorstwo Budownictwa Rolniczego (wszystkie ze Stargardu Szczecińskiego), Inspektoraty Państwowych Gospodarstw Rolnych w Stargardzie Szczecińskim, Chociwlu, Łobzie i Pyrzycach, Rejonowe Centrum Doradztwa, Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich w Barzkowicach, Myśliborskie Zakłady Przemysłu Odzieżowego w Myśliborzu, Zakłady Przemysłu Wełnianego w Choszcznie, Fabryka Armatur „Lipiany” w Lipianach, Przedsiębiorstwo Produkcji Mechanizacji Zwierzęcej „MEPROZET” w Pyrzycach, Państwowe Stado Ogierów w Łobzie. Z jednostek spółdzielczych wyróżniają się: Rolnicze Zespoły Spółdzielcze powiatów stargardzkiego, łobeskiego i pyrzyckiego, Odzieżowa Spółdzielnia Pracy „INA” w Stargardzie Szczecińskim, Spółdzielnia Inwalidów „Postęp” w Lipianach, Spółdzielnia Inwalidów „Przyszłość” w Choszcznie. 

Z pozostałych zespołów przechowywanych w stargardzkim archiwum, warto zwrócić uwagę na instytucje kulturalno-oświatowe Stargardu reprezentowane przez Liceum Pedagogiczne, I Liceum Ogólnokształcące im. A. Mickiewicza, Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Stargardzie, a także  organizacje społeczno-polityczne, których przykładem są akta komitetów Frontu Jedności Narodu wszystkich szczebli oraz rad Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego.