Odbudowa Warszawy po drugiej wojnie światowej na plakatach propagandowych
Odbudowa Warszawy po drugiej wojnie światowej na plakatach propagandowych
Celem odbudowy oraz „przywrócenia świetności stolicy, w bezprzykładnie barbarzyński sposób zniszczonej” przez niemieckiego okupanta, Krajowa Rada Narodowa wydała 24 maja 1945 r. dekret o odbudowie m. st. Warszawy (Dz.U. 1945 nr 21 poz. 124), który powoływał: Naczelna Radę Odbudowy m. st. [miasta stołecznego] Warszawy, Komitet Odbudowy Stolicy oraz Biuro Odbudowy Stolicy. Propagandowym wyrazem tych dążeń stało się hasło „Cały naród buduje swoją Stolicę”, a dla jego realizacji zaczęto powoływać w terenie Komitety Obywatelskie Odbudowy m. st. Warszawy. Pierwszy powstał już 8 maja 1945 r. w Katowicach. Za jego przykładem, częściowo samorzutnie, częściowo z inicjatywy odgórnej, zaczęto tworzyć kolejne w innych miastach, a następnie i na niższych szczeblach. 1 września 1946 r., w siódmą rocznicę napaści Niemiec na Polskę, zainaugurowano pierwszy „Miesiąc Odbudowy Warszawy”, co było niejako odpowiedzią na dwukrotne niszczenie stolicy przez niemieckiego okupanta – w trakcie kampanii wrześniowej 1939 roku oraz podczas tłumienia powstania warszawskiego we wrześniu 1944 roku.
Społeczny Fundusz Odbudowy Stolicy (SFOS) został powołany w trakcie obrad pierwszego krajowego zjazdu delegatów obywatelskich komitetów odbudowy Warszawy w dniu 17 czerwca 1948 r. Realizował swoje zadania poprzez działania propagandowe, zaznajamiając ze stanem zniszczenia Warszawy, jej postępującą odbudową i planami nowych inwestycji, inicjował i organizował akcje zbiórkowe – zarówno pieniędzy, jak i darów rzeczowych – do czego miał wyłączne prawo, oraz zachęcał obywateli do indywidualnej ofiarności. Wydawał w tym celu broszurki informacyjne, kolportował plakaty i ulotki. 24 lipca 1948 r. uznano SFOS za stowarzyszenie wyższej użyteczności. Podlegał Komitetowi Wykonawczemu Naczelnej Rady Odbudowy m. st. Warszawy, a ogólny nadzór nad jego działalnością sprawował Minister Administracji Publicznej w porozumieniu z ministrami Ziem Odzyskanych i Odbudowy. Strukturę terenową SFOS stanowiły komitety obywatelskie (na poziomie województw, powiatów, miast, gmin i dzielnic) oraz koła (w mniejszych miejscowościach, zakładach pracy, urzędach, szkołach).
Fundusz SFOS był ogólnokrajowy, a pieniądze pozyskiwano z opodatkowania wszystkich grup zawodowych. I tak, w 1962 r. wysokość powszechnego obciążenia wynosiła odpowiednio – po odliczeniu innych należnych podatków – 0,25% rocznego funduszu płac pracowników najemnych, połowy rocznych przychodów gospodarki chłopskiej oraz czwartej części dochodów gospodarki nieuspołecznionej (prywatnej inicjatywy). Od uczniów pobierano symboliczne 2 zł rocznie, jednak dodatkowo organizowano zbiórki publiczne (w których uczniowie mieli znaczący udział), w tym na różnych imprezach artystycznych, rozrywkowych i sportowych, opodatkowano również niektóre produkty (np. alkohol – w formie znaczków wartościowych), organizowano zbiórki złomu i innych surowców wtórnych, sprzedawano wydawnictwa informacyjne i propagandowe. Następnie przekazywano zebrane pieniądze do centrali w Warszawie, w ilości ustalonej przez władze SFOS. Resztę, we współdziałaniu z miejscowymi władzami, przeznaczano na inwestycje lokalne (do 1950 r. większość środków szła na Warszawę, od 1951 zwiększał się udział inwestycji terenowych, by od 1958 r. osiągnąć 75% całości).
Dzięki funduszom SFOS-u zostały całkowicie odbudowane lub odrestaurowane cenne obiekty zabytkowe w Warszawie (Stare Miasto, Trakt Królewski, kościoły, pałace, pomniki); sfinansowano także całkiem nowe inwestycje: dzielnice mieszkaniowe (Muranów, Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa), gmachy użyteczności publicznej, trasy komunikacyjne (m.in. Trasa W-Z), mosty i in. Na I Krajowym Zjeździe Delegatów SFOS (15-16 czerwca 1958 r.) podjęto decyzję, by zmienić profil działalności i skupić się na takich dziedzinach inwestycyjnych, jak budowa szkół, obiektów kulturalnych, ośrodków zdrowia, aktywizacja ziem zachodnich, odbudowa lokalnych zabytków. Odtąd tylko 25% funduszu miało być przeznaczane na finansowanie inwestycji warszawskich, a 75% na cele lokalne (w obrębie danego województwa). Dla podkreślenia zmiany priorytetów, stowarzyszenie przyjęło nazwę „Społeczny Fundusz Odbudowy Kraju i Stolicy”, pozostawiając jednak powszechnie już rozpoznawalny skrót „SFOS”. Nowy statut otrzymało 3 sierpnia 1959 r. Zadaniem stowarzyszenia było teraz „mobilizowanie społeczeństwa do zdobywania środków materialnych dla wzmożenia inwestycji o charakterze użyteczności społecznej i finansowania tych inwestycji”; zrzeszało obywateli „wnoszących swój dobrowolny wkład finansowy i pracy społecznej dla przyspieszenia odbudowy i rozbudowy kraju i Warszawy”. Metody działania i pozyskiwania środków finansowych pozostały te same. Całość funduszy dzielono na część centralną i części wojewódzkie; ponadto komitety wojewódzkie mogły tworzyć także dodatkowe fundusze celowe.
Po 20 latach pracy, 13 stycznia 1966 r. Nadzwyczajny Krajowy Zjazd Delegatów SFOS podjął uchwałę o zakończeniu działalności. Stwierdzono wówczas, że SFOS „wykonał swe chlubne zadanie, a mianowicie dopomógł w przyspieszeniu odbudowy stolicy”. Według oficjalnych danych, SFOS zebrał łącznie 5 575 mln zł, w tym 1 894 mln ze sprzedaży napojów alkoholowych, 2 276 mln ze składek robotników, 390 mln – rolników, 135 mln – uczniów, 145 mln – sektora nieuspołecznionego (prywatnego). Na inwestycje wydano 5 436 mln, zatem koszty działalności – według oficjalnych danych – wyniosły tylko 138 mln. W tym samym czasie zakończył działalność także Społeczny Fundusz Budowy Szkół Tysiąclecia (działający od końca 1958 r. i realizujący akcję „1000 szkół na Tysiąclecie Państwa Polskiego”). Ponieważ dostrzegano jednak dalsze potrzeby budowy szkół i innych placówek oświatowych, powołano nową jednostkę – Społeczny Fundusz Budowy Szkół i Internatów, który przejął aktywa, struktury terenowe i działaczy zlikwidowanych organizacji.
Odbudowa Warszawy jako stolicy państwa i jej miejsc historycznych, niezwykle ważnych dla narodu polskiego, była ze wszech miar słuszna, choć odbywała się częściowo kosztem innych miast i regionów Polski (zwłaszcza w zakresie pozyskiwania cegły rozbiórkowej). Była również wykorzystywana propagandowo do podkreślania sojuszu ze Związkiem Radzieckim (szczególnie takie inwestycje, jak budowa Pałacu Kultury i Nauki) oraz wyższości socjalizmu nad kapitalizmem, czemu towarzyszyło lansowane hasło budowy „nowej” Warszawy, odmiennej (czyli lepszej) od dawnej, „burżuazyjnej”.
SFOS w województwie szczecińskim
Wojewódzki Komitet Obywatelski Odbudowy m. st. Warszawy w Szczecinie powołano 14 czerwca 1946 r. na inauguracyjnym posiedzeniu Wojewódzkiej Rady Narodowej. Pierwsze posiedzenie Komitetu miało miejsce 17 lipca tego roku. W szybkim tempie zaczęły powstawać komitety powiatowe, gminne i miejskie oraz koła (zakładowe, szkolne). W 1950 r., wraz z nowym podziałem administracyjnym kraju, wydzielono Komitet Wojewódzki SFOS w Koszalinie. Komitet w Szczecinie używał kolejno nazwy: Zachodnio-Pomorski Wojewódzki Komitet Odbudowy Warszawy, Wojewódzki Komitet Odbudowy Warszawy, Wojewódzki Komitet Odbudowy Stolicy i Ziemi Szczecińskiej (od 1958 roku), Wojewódzki Komitet Odbudowy Kraju i Stolicy w Szczecinie, Społeczny Fundusz Odbudowy Kraju i Stolicy Komitet Wojewódzki w Szczecinie.
Stan organizacyjny Komitetu Wojewódzkiego SFOS w Szczecinie na I kwartał 1965 r. przedstawia się następująco: Komitet Miejski oraz 4 komitety dzielnicowe w Szczecinie, 13 komitetów powiatowych, 36 miejskich, 2 osiedlowe, 1098 kół zakładowych, 868 kół szkolnych.
Ostatnie posiedzenie plenarne Komitetu Wojewódzkiego SFOS w Szczecinie miało miejsce 28 stycznia 1966, zaś ostatecznie wojewódzkie struktury SFOS zakończyły swą działalność z końcem kwietnia tego roku. Na przestrzeni lat 1946-1965 SFOS zebrał w województwie łącznie 140,7 mln zł, z czego – według oficjalnych danych – aż 114 mln (81%) przeznaczono na potrzeby regionalne. Dzięki funduszom SFOS w województwie szczecińskim odbudowano lub zbudowano niemal 100 obiektów, m.in. Zamek Książąt Pomorskich, kościoły św. Jana oraz św. św. Piotra i Pawła w Szczecinie, Operetkę Szczecińską, Teatr Lalek Pleciuga, Muzeum Pomorza Zachodniego (obecnie Muzeum Narodowe), estradę w Parku Kasprowicza; w Szczecinie oraz w dziesiątkach miast i wsi zbudowano szkoły, internaty, przedszkola, żłobki, świetlice, biblioteki, domy kultury, sale gimnastyczne, ośrodki wypoczynkowe, ogródki jordanowskie, odbudowano także różne budynki zabytkowe.
O zespole archiwalnym
W zasobie Archiwum Państwowego w Szczecinie znajduje się zespół Społeczny Fundusz Odbudowy Kraju i Stolicy, Komitet Wojewódzki w Szczecinie (nr 65/471), liczący 169 jednostek archiwalnych oraz mierzący 1,60 m.b., pochodzących z lat 1946-1966.
Na szczególną uwagę zasługują, poza dokumentacją organizacyjną (statuty, regulaminy, zarządzenia, protokoły posiedzeń Komitetu Wojewódzkiego, komitetów niższego szczebla i kół terenowych, sprawozdania i plany), przede wszystkim:
- opisy inwestycji zrealizowanych ze środków SFOS na terenie miasta Szczecina i powiatów województwa szczecińskiego (w tym także fotografie),
- broszury informacyjno-propagandowe: Biuletyny Informacyjne SFOS, Warszawa w liczbach (1947-1949), „Warszawa w poezji i pieśni” (red. Wiktor Kordowicz, 1950), „Zwiedzamy nową Warszawę” (K. Małcużyński, W. Wojnacki, 1950), „O starej i nowej Warszawie” (Juliusz W. Gomulicki, 1952), „Budujemy trakt starej Warszawy - rynek Starego Miasta” (red. Dobrosław Kobielski, 1953);
- plakaty propagandowe różnego formatu,
- ulotki i afisze,
- wycinki prasowe,
- fotografie, w tym z inwestycji sfinansowanych ze środków SFOS na terenie Szczecina i województwa (116 szt.); fotografie z wystawy „16 lat działalności SFOS” (1963 r.); fotografie ze Zlotu Krajowego Przewodników Szkolnych Kół Społecznego Funduszu Odbudowy Stolicy w dniach 5-6 czerwca 1964 r. w Szczecinie (75 szt.).
Ewidencja zespołu jest w całości dostępna w serwisie Szukaj w Archiwach.
Galeria
Wszystkie poniższe plakaty pochodzą z zespołu Społeczny Fundusz Odbudowy Kraju i Stolicy, Komitet Wojewódzki w Szczecinie (sygn. 177-180). Gdy było to możliwe, podano autora projektu graficznego, autora wykorzystanych zdjęć oraz rok wydania. Wydawcą większości plakatów było Wydawnictwo Artystyczno-Graficzne (WAG) Robotniczej Spółdzielni Wydawniczej „Prasa”.
Na plakatach pojawiały się różne elementy: rysunki bądź fotografie odbudowywanych zabytków i nowopowstających gmachów, motywy nawiązujące do odbudowy (cegły, kielnie, postaci robotników, dźwigi, rusztowania) bądź ofiarności społeczeństwa (monety symbolizujące składki), symbole pokoju (biały gołąbek), stylizowane wizerunki warszawskiej Syrenki, barwy biało-czerwone. Najczęściej pojawiające się hasło to „Cały naród buduje swoją Stolicę” oraz odwołania do września – miesiąca odbudowy Warszawy. Plakaty z późniejszego okresu (od 1958) nawiązują do bardziej ogólnopolskiego charakteru Funduszu, o czym – poza samym hasłem („SFOS przyspiesza [od]budowę Kraju i Stolicy”) – świadczą takie motywy, jak kontury granic Polski czy herby różnych miast.
Oprac. Bartosz Sitarz
Odbudowa Warszawy po drugiej wojnie światowej na plakatach propagandowych
„Cały naród buduje swoją Stolicę”
„Cały naród buduje swoją Stolicę”
„Cały naród buduje swoją Stolicę. Piękne <jasne domy> dla ludzi pracy budujemy w nowych dzielnicach Warszawy"
„Cały naród buduje swoją Stolicę”
„Cały naród buduje swoją Stolicę. Wokół Pałacu Kultury i Nauki – daru radzieckich przyjaciół – powstaje nowa dzielnica budynków mieszkalnych"
„Cały naród buduje swoją Stolicę”
„Cały naród buduje swoją Stolicę”
„Cały naród buduje swoją Stolicę. Coraz więcej szkół, zakładów naukowych i wyższych uczelni w których kształci się młodzież z całego kraju"
„Cały naród buduje swoją Stolicę. Wysiłkiem całego kraju rośnie nowa Warszawa – serce Polski Ludowej"
„Cały naród buduje swoją Stolicę”
„Cały naród buduje swoją Stolicę”
„Cały naród buduje swoją Stolicę. Dźwignięto z gruzów Stare Miasto – pomnik bohaterskiej historii ludu Warszawy”
„SFOS przyspiesza odbudowę Kraju i Stolicy”
„SFOS przyspiesza budowę Kraju i Stolicy”
„SFOS przyspiesza odbudowę Kraju i Stolicy”
„SFOS przyspiesza odbudowę Kraju i Stolicy”
„SFOS przyspiesza budowę Kraju i Stolicy”
„SFOS przyspiesza budowę Kraju i Stolicy”
„SFOS przyspiesza odbudowę Kraju i Stolicy”
„Miesiąc budowy Warszawy. Cały naród buduje swoją Stolicę”
„Nowa Warszawa sercem i mózgiem ludowej Ojczyzny"
„Warszawski wrzesień. Społeczny Fundusz Odbudowy Kraju i Stolicy”
„SFOS Pomóż w budowie kraju i stolicy!”
„SFOS Warszawie i krajowi”
„Swym świadczeniem na SFOS budujesz Warszawę i Kraj. Już 1400 inwestycji w całym kraju sfinansował SFOS”
„SFOS buduje w całym kraju”
„SFOS przyśpiesza budowę Kraju i Stolicy”
„SFOS pomaga w budowie kraju”
„SFOS przyśpiesza odbudowę kraju i stolicy. Czy jest tu i Twoja złotówka?”
Apel Rady Głównej SFOS do wszystkich mieszkańców miast, osiedli i wsi z września 1958 r.
„Rośnie nowa Warszawa. Cały naród buduje swoją stolicę”
Ulotka „Dokumenty ofiarności społeczeństwa Ziemi Szczecińskiej”, 1959 r.
