Archiwum Państwowe w Szczecinie

Z bibliotecznej półki

Skan z Ludwig Gotthard Kosegarten, Melancholien¸ Stralsund 1777

 

Biblioteka Archiwum Państwowego w Szczecinie posiada interesującą kolekcję starych druków liczącą 1669 jednostek inwentarzowych. Gromadzenie i przyrost tego cennego zbioru związane były z aktywnością powołanego w 1824 r. Towarzystwa Historii i Starożytności Pomorza (Gesellschaft für Pommersche Geschichte und Alterthumskunde) oraz funkcjonowaniem powstałego w 1831 r. archiwum prowincjonalnego (Provinzial Archiv für Pommern in Stettin), w którym z czasem biblioteka Towarzystwa znalazła swoje miejsce. W styczniu 1856 r. Towarzystwo zawarło umowę z archiwum prowincjonalnym w Szczecinie, na mocy której przejęło jego bibliotekę. Umowa ta przestała obowiązywać 1 kwietnia 1886 r., kiedy to zbiory biblioteczne towarzystwa wróciły pod jego zarząd. Na początku XX w. nastąpiło ponowne ich przeniesienie do archiwum prowincjonalnego, które otrzymało nową siedzibę przy ul. św. Wojciecha (Karkutschstrasse). Biblioteka towarzystwa dzieliła odtąd losy archiwum, którego pracownicy, będąc jednocześnie aktywnymi członkami towarzystwa, pełnili też funkcję bibliotekarzy. Powiększające się sukcesywnie zbiory biblioteczne służyły jako uzupełnienie zasobów archiwalnych. Szczególną rolę w rozwoju biblioteki odegrali darczyńcy, wśród których wymienić należy przede wszystkim Juliusa Bohlena von Bohlendorfa (1820–1882), miłośnika historii i kolekcjonera. Całe kolekcje przekazali spadkobiercy rodzin Loeperów, Adelungów i Steinbrücków, jak też Julius Mueller, asesor sądowy z Wiesbaden oraz regionalista profesor Alfred Haas. Zasób biblioteczny wzrastał również dzięki wymianie z innymi towarzystwami naukowymi i organizacjami o pokrewnym profilu działania. Archiwum prowincjonalne z kolei już z chwilą powstania starało się gromadzić materiały o charakterze bibliotecznym, które początkowo traktowane były jako pomoc naukowa, a później jako dopełnienie zasobu archiwalnego. Na biblioteczny zasób archiwalny składały się głównie kroniki i opracowania historyczne, a także prace z archiwistyki, w tym periodyki archiwalne.

Zbiór starych druków zgromadzonych przez wymienione wyżej placówki, a tworzący dzisiaj kolekcję zabytkową biblioteki Archiwum Państwowego w Szczecinie, możemy określić jako uniwersalny. Wyodrębnimy tu m. in., oprócz pomeraników, taką tematykę jak: historia świata, krajów, regionów, miast, prawo, zagadnienia filozoficzno-etyczne, wojskowość, nauki przyrodnicze, dzieje kultury, genealogia, biografie, numizmatyka, heraldyka, sfragistyka, religioznawstwo, nautologia, kalendarze. Większość to druki w językach niemieckim i łacińskim, niewielką część stanowią dzieła włoskie, francuskie, szwedzkie i polskie.

Poza obręb tematyki historycznej, geograficznej, prawnej, społecznej, wychodzą nieliczne dzieła literackie, jakie trafiały do zbiorów biblioteki towarzystwa i archiwum. Do cenniejszych należy niewątpliwie powieść pikarejska Hansa Jakoba von Grimmelshausena (1622?–1676), zaliczana do kanonu tego gatunku: „Der Abentheurliche SIMPLICI SSIMUS Teutſch /Das iſt: Die Beſchreibung deß Lebens eines ſeltzamen Vaganten / genant Melchior Sternfels von Fuchshaim / wo und welcher Geſtalt er nemlich in dieſe Welt kommen / was er darinn geſehen/ gelernet / erfahren und aus-geſtanden / auch warumb er ſolche wieder freywillig quittirt. Uberauß luſtig / und Männiglich nutzlich zu leſen. Am Tag geben Von GERMAN SSHLEIFHEIM [Schleifheim] von Sulsfort. CONTINUATIO des abentheurlichen SIMPLICI S-SIMI Oder Der Schlußdesselben. Durch GERMAN SCHLEIFHEIM von Sulsfort. Mompelgart / Gedruckt bey Johann Fillion / Jm Jahr M.DC.LXIX. [Mompelgart: Fillion, Johann, 1669].

Hans Jakob von Grimmelshausen zaliczany jest do najbardziej utalentowanych pisarzy niemieckich XVII w. Będąc uczestnikiem wojny trzydziestoletniej, przelał na papier swoje niełatwe doświadczenia z tego okresu, czyli trzydziestu lat okrucieństw, jakie wstrząsały Europą. Bohater jego powieści młodzieniec Simplicissimus, wyruszywszy w świat, po stracie rodzinnego domu, przemierza rozmaite gościńce, obserwując grozę i terror, jakie niosła ze sobą wojna, oraz przeżywa różne przygody. Powieść ta mająca charakter autobiograficzny stanowi jednocześnie cenny dokument epoki.

Egzemplarz Pism Symplicjańskich przechowywany w bibliotece APSz pochodzący z 1668 r. [1669] r. (na stronie tytułowej postdatowane), posiada ciekawą proweniencję. Jak wynika ze śladów przynależności – znajdował się on w bibliotece niemieckiego historyka i polityka Theodora Georga von Karajana (1810–1873). Właściciel na doklejonej w egzemplarzu kartce zanotował, iż otrzymał go w darze w Wiedniu 14 sierpnia 1846 r. od hrabiego Klemensa von Hügla (1792–1849), ponadto zawarł uwagi wskazujące na żywe zainteresowanie zarówno twórczością Hansa Jakoba Grimmelshausena, jak i edycją posiadanego tomu.

Oprócz ekslibrisu Theodora von Karajana, egzemplarz posiada dwa inne znaki własnościowe w postaci pieczątki Heinricha Stoltinga (1814–1884) szczecińskiego kupca, kolekcjonera i mecenasa kultury oraz biblioteki Towarzystwa Historii i Starożytności Pomorza w Szczecinie (Bibliothek der Gesellschaft für Pommersche Geschichte und Alterthumskunde in Stettin.

 

***

W kolekcji starych druków odrębną grupę stanowią pomeranika wyodrębnione z uwagi na pomorską problematykę, autorów, miejsce wydania. Rozwój drukarstwa na Pomorzu datuje się od drugiej połowy XVI wieku. Powstające na Pomorzu oficyny drukarskie wydawały publikacje urzędowe, okolicznościowe, dewocyjne, teologiczne, kalendarze, dzieła naukowe, utwory miejscowych pisarzy, nauczycieli tutejszych szkół. Dorobek wydawniczy pomorskich drukarzy dokumentujący dziedzictwo duchowe tego regionu, wywarł niewątpliwie wielki wpływ na kulturę tych ziem. W posiadanym zasobie pomeraników najliczniej reprezentowane jest osiemnaste stulecie, które pozostawiło obfity plon piśmienniczy powstający w nowej sytuacji politycznej i społecznej. Również w tej grupie wydawnictw natrafiamy na literaturę piękną. Trzeba podkreślić, iż w XVIII w. wzrasta krąg odbiorców beletrystyki. Czytelnicy na Pomorzu mieli do wyboru dzieła popularnych autorów francuskich i angielskich oraz literaturę regionalną, by przytoczyć poemat Balthasara Daniela Bartelsa „Das jetzt-blühende Stettin mit poëtischer Feder entworffen (Stettin 1734), czy lirykę Ludwiga Gottharda Kosegartena pochodzącego z Grevesmühlen profesora uniwersytetu greifswaldzkiego, pastora w kościele w Altenkirchen, poety. Spośród jego dorobku poetyckiego notujemy dwie pozycje „Melancholien” (Stralsund 1777) i „Thränen und Wonnen” (1778).

 

 

Oprac. dr Janina Kosman