Archiwum Państwowe w Szczecinie

Wybory 4 czerwca 1989 roku

Aspekty ogólnopolskie

Wybory, które odbyły się 4 czerwca 1989 r. były, zdaniem większości historyków, punktem zwrotnym w powojennej historii Polski. Aby mogło do nich dojść, musiały zajść ważne zmiany w sytuacji międzynarodowej. Rozpoczęły się one w połowie lat 80. XX w. wraz z dojściem do władzy Michaiła Gorbaczowa, który pod hasłami pieriestrojki i głasnosti zainicjował liberalizację systemu politycznego w ZSRR. Stopniowo następowało też złagodzenie systemu politycznego w Polsce.

Wśród wydarzeń, które bezpośrednio wpłynęły na podjęcie rozmów między władzami partyjno-państwowymi a opozycją była kolejna fala strajków, jakie w maju i sierpniu 1988 r. wybuchły w kilku województwach. W Szczecinie największy strajk rozpoczął się 18 sierpnia 1988 r. w Porcie Szczecin-Świnoujście. Podłożem robotniczych protestów była pogarszająca się sytuacja ekonomiczna w kraju. Władze nie były skłonne do zastosowania siły, ale też nieskore do rozmów ze strajkującymi. Jednym z najważniejszych postulatów było przywrócenie do legalnej działalności NSZZ „Solidarność”, jednak jego realizacja wymagała rozstrzygnięć politycznych na najwyższym szczeblu. W obliczu strajków i pogarszających się nastrojów społecznych władze podjęły dialog z opozycją.

W rozmowach z przedstawicielem Episkopatu Polski, ks. Alojzym Orszulikiem, 24 sierpnia Stanisław Ciosek przedstawił wstępny projekt reformy ustrojowej (urząd prezydenta, druga izba parlamentu). Dwa dni później generał Czesław Kiszczak w wystąpieniu telewizyjnym oświadczył, że możliwy jest „okrągły stół” z wyłączeniem osób odrzucających porządek prawny i konstytucyjny PRL. Kilka dni później, 31 sierpnia doszło do spotkania generała Kiszczaka i Lecha Wałęsy, w trakcie którego uzgodniono, że po wygaszeniu strajków rozpoczną się rozmowy pomiędzy przedstawicielami władzy i opozycji, ale bez formalnego udziału samej „Solidarności” (wciąż formalnie nielegalnej).

Zanim jednak przystąpiono do rozmów „okrągłego stołu”, doszło do szeregu spotkań przedstawicieli władz państwowych z przedstawicielami „Solidarności” w ośrodku rządowym w Magdalence. Lechowi Wałęsie towarzyszyli doradcy polityczni – Andrzej Stelmachowski i Tadeusz Mazowiecki oraz działacze struktur „Solidarności”, m.in. Edward Radziewicz reprezentujący szczecińską „Solidarność”.

Rozmowy strony rządowej z opozycją zostały poprzedzone zmianami personalnymi w aparacie partyjno-rządowym – w skład władz weszły osoby, które opowiadały się za porozumieniem z opozycją i reformami polityczno-gospodarczymi. Formalnie rozmowy „okrągłego stołu” rozpoczęły się 6 lutego 1989 r. w Pałacu Namiestnikowskim w Warszawie. Uczestniczyli w nich przedstawiciele władzy z gen. Cz. Kiszczakiem na czele oraz reprezentanci „Solidarności” z Lechem Wałęsa na czele. Po trwających dwa miesiące negocjacjach, 5 kwietnia zawarto porozumienie, w którym zgadzano się na przywrócenie urzędu prezydenta państwa oraz przeprowadzenie częściowo wolnych wyborów do Sejmu i całkowicie wolnych wyborów do Senatu. Porozumienie to rozpoczęło rewolucję, której pierwszy etap zakończyły zwycięskie wybory w dniu 4 czerwca. Oznaczały one upadek dotychczasowego systemu i początek transformacji ustrojowej.

Realizując ustalenia „okrągłego stołu” 7 kwietnia 1989 r. Sejm uchwalił „Ustawę o zmianie Konstytucji PRL”, wprowadzającą m.in. zapisy o Senacie, urzędzie prezydenta oraz ordynacjach wyborczych do Sejmu i Senatu. 13 kwietnia Rada Państwa wyznaczyła termin wyborów na 4 i 18 czerwca 1989 r., a 17 kwietnia nastąpiła legalizacja NSZZ „Solidarność”.

Przygotowanie kampanii wyborczej Krajowa Komisja Wykonawcza NSZZ „Solidarność” powierzyła Komitetowi Obywatelskiemu „Solidarności”. W drugiej połowie kwietnia zostały zatwierdzone listy wyborcze do Sejmu i Senatu oraz przyjęto program wyborczy.

Aspekty regionalne

Przewidując, że ustalenia „okrągłego stołu” doprowadzą do przeprowadzenia wyborów parlamentarnych, działacze szczecińskiej „Solidarności” już w połowie marca zaproponowali utworzenie komitetu wyborczego. Przyjął on nazwę Obywatelski Komitet Porozumiewawczy „Solidarność” Regionu Pomorze Zachodnie. Zebranie założycielskie odbyło się 23 marca 1989 r. Przewodniczącym OKP został Mieczysław Ustasiak. Początkowo w skład komitetu weszło 29 osób, które reprezentowały Międzyzakładowy Komitet Organizacyjny „Solidarność”, Szczeciński Klub Katolików, Wojewódzką Radę Rolników Indywidualnych NSZZ „Solidarność”, Ruch „Wolność i Pokój”, Niezależne Zrzeszenie Studentów, Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich oraz kilka osób z różnych środowisk opozycyjnych. Podjęto też próby włączenia do wspólnych działań przedstawicieli „Solidarności” skupionych wokół Mariana Jurczyka, ale bez powodzenia. W konsekwencji szczecińska „Solidarność” poszła do wyborów podzielona. Należy podkreślić, że szczeciński komitet był jednym z pierwszych w kraju i został powołany zanim powołano ogólnopolski Komitet Obywatelski.

Szczeciński OKP niezwłocznie przystąpił do opracowania listy kandydatów na posłów i senatorów, opracowania programów wyborczych oraz przygotowania kampanii. Zwłaszcza ostatnie zadanie było trudne w realizacji, ponieważ kandydaci opozycji mieli ograniczony dostęp do mediów. Kandydaci wybrani przez OKP uzyskali następnie rekomendację Komitetu Obywatelskiego i rozpoczęła się kampania wyborcza. Jednym z jej elementów były plakaty, na których znalazły się zdjęcia kandydatów opozycji z Lechem Wałęsą. Były one znakiem wyróżniającym „drużynę” Wałęsy, w której znajdowały się głównie osoby nieznane wyborcom, bo nieobecne w mediach.

Członkowie „Solidarności”, uznający przywództwo Andrzeja Milczanowskiego, podjęli zatem szybkie i zdecydowane działania, aby przygotować się do wyborów, natomiast strona koalicyjno-rządowa przystąpiła ze znacznym opóźnieniem do wytypowania swoich kandydatów na parlamentarzystów. Ostateczna lista została zamknięta dopiero na dwa tygodnie przed wyborami i zabrakło na niej znanych działaczy partyjnych czy przedstawicieli administracji terenowej. Było to konsekwencją trwającej już dekompozycji obozu władzy. Kandydaci koalicji nie poświęcili też należytej uwagi kampanii wyborczej, ograniczając się do działań sprawdzonych przed poprzednimi wyborami.

Po wyborach część członków szczecińskiego OKP odeszła, ale pozostali postanowili kontynuować działanie w formie stowarzyszenia popierającego Klub Parlamentarny OKP. Jesienią 1989 roku odbyły się wybory do kierownictwa komitetu, nowym przewodniczącym został Zbigniew Zdanowicz.

Ordynacja wyborcza

Ordynacja wyborcza wynegocjowana podczas obrad „okrągłego stołu” i uchwalona 7 kwietnia 1989 r. przewidywała swobodę w zgłaszaniu kandydatów do parlamentu. Mogły ich zgłaszać partie polityczne, organizacje społeczne, związki zawodowe oraz grupy obywateli (potrzebne było 3 tysiące podpisów pod daną kandydaturą). W pełni demokratyczne były jednak tylko wybory do Senatu. Do Sejmu, który odgrywał ważniejszą rolę, aż 65 proc. mandatów poselskich zarezerwowano dla PZPR i jej sojuszników, natomiast o pozostałe 35 proc. mandatów mogli walczyć przedstawiciele wszystkich sił politycznych oraz bezpartyjni.

Większość posłów miała być wybrana w okręgach wyborczych, ale 35 miejsc w Sejmie przeznaczono dla kandydatów z tzw. listy krajowej (weszli na nią tylko przedstawiciele koalicji rządzącej). Wybory miały charakter większościowy. Do uzyskania mandatu w okręgu w pierwszej turze konieczne było uzyskanie ponad połowy wszystkich ważnie oddanych głosów, natomiast w drugiej turze, aby zostać posłem wystarczyła zwykła większość głosów. Władze były przekonane, że kandydaci z tzw. listy krajowej wejdą do Sejmu w pierwszej turze, dlatego ordynacja nie przewidywała dla nich drugiej tury wyborów (po ogłoszeniu wyników I tury ordynacja wyborcza została w tym punkcie zmieniona).

Senatorów wybierano w 49 okręgach, których granice pokrywały się w obszarem województw. W przypadku wyborów do Senatu przynależność partyjna kandydata nie miała znaczenia. Aby zostać senatorem należało zdobyć ponad połowę ważnie oddanych głosów. Jeśli w pierwszej turze wszystkie mandaty w okręgu nie zostałyby obsadzone, w drugiej turze prawo uczestnictwa otrzymywali dwaj kandydaci, którzy uzyskali najlepsze wyniki w pierwszym głosowaniu.

Do nadzoru nad prawidłowym przebiegiem wyborów powołana została Państwowa Komisja Wyborcza, w której skład weszły również osoby rekomendowane przez Komitet Obywatelski „Solidarność”.

Frekwencja i wyniki wyborów

Frekwencja wyborcza w dniu 4 czerwca 1989 r. wyniosła 62%. Kandydaci „Solidarności” do Sejmu uzyskali w pierwszej turze wyborów 160 ze 161 możliwych do zdobycia miejsc w parlamencie.

W wyborach do Senatu reprezentanci Komitetu Obywatelskiego zdobyli 92 mandaty. Strona koalicyjna nie zdobyła natomiast ani jednego miejsca w Senacie, a wymaganą większość głosów w wyborach do Sejmu uzyskali tylko jej trzej kandydaci.

Pozostałych 296 mandatów koalicyjnych miało zostać obsadzonych dopiero w drugiej turze. Z 35 kandydatów umieszczonych na liście krajowej jedynie dwóch otrzymało ponad 50% głosów. Ani jednego mandatu nie zdobyli kandydaci bezpartyjni startujący z innych list niż Komitetu Obywatelskiego.

W drugiej turze wyborów, która odbyła się 18 czerwca uczestniczyło zaledwie 25% uprawnionych do głosowania. „Solidarność” zdobyła jedyny brakujący jej mandat poselski oraz 7 z 8 pozostałych jeszcze do obsadzenia mandatów senatorskich. Jeden mandat zdobył kandydat niezależny, Henryk Stokłosa w okręgu pilskim.

W województwie szczecińskim w I turze wybrano, podobnie jak w całym kraju, jedynie kandydaci OKP. Mandaty poselskie uzyskali: Jerzy Zimowski i Józef Kowalczyk w okręgu szczecińskim, Bohdan Kopczyński w okręgu świnoujskim oraz Artur Balazs w okręgu stargardzkim. Senatorami zostali Edward Bilicki i Mieczysław Ustasiak. Frekwencja w województwie szczecińskim była porównywalna ze średnią krajowa i wyniosła 62%.

W II turze głosowania obsadzane były wyłącznie mandaty przypisane koalicji, które przypadły Jackowi Piechocie, Waldemarowi Grzywaczowi, Bolesławowi Suchodolskiemu i Marianowi Jeżowi z PZPR, Wincentemu Leszczyńskiemu i Jerzemu Rosiakowi z ZSL oraz Janowi Kościelniakowi ze Stronnictwa Demokratycznego.

MATERIAŁY DYDAKTYCZNE

Nr 1. Komunikat Obywatelskiego Komitetu Porozumiewawczego „Solidarność” Regionu Pomorze Zachodnie

Wyjaśnij, dlaczego przedstawiciele OKP informowali społeczeństwo o powstaniu komitetu wyborczego za pośrednictwem ulotki?
W jaki sposób autorzy „Komunikatu” uzasadniali konieczność udziału w wyborach?
Wyjaśnij, jak należy rozumieć słowa: „Idziemy do wyborów nie po to, aby walczyć o władzę, ale po to, żeby tę władzę kontrolować”.

Nr 2. Ulotki wyborcze: Jak głosować?

Wyjaśnij, w jaki sposób wyborcy mieli głosować na kandydatów OKP?
Dlaczego w 1989 roku wyborcom potrzebna była tak szczegółowa instrukcja głosowania?
Porównaj zasady głosowania obowiązujące w 1989 roku z tymi, które obowiązywały w latach wcześniejszych. Jakie dostrzegasz różnice? Wyjaśnij, z czego one wynikały.

Nr 3. Ulotka: Porady do prowadzenia akcji wyborczej do Sejmu i Senatu

Scharakteryzuj stosunek OKP do PZPR i OPZZ.
Jaki był stosunek OKP do strajków i przemian gospodarczych? Wyjaśnij, z czego on wynikał.

Nr 4. Plakat wyborczy Obywatelskiego Komitetu Porozumiewawczego „Solidarność” Regionu Pomorze Zachodnie

Wyjaśnij, dlaczego kandydat OKP został przedstawiony na plakacie razem z Lechem Wałęsą?

Nr 5. Plakaty wyborcze Komitetu Obywatelskiego

Interpretując elementy graficzne plakatów, wyjaśnij, do jakich wartości odwołują się ich autorzy.

Nr 6. Plakat wyborczy Komitetu Obywatelskiego

Interpretując elementy graficzne plakatu uzasadnij, że przedstawia on oczekiwaną przez większość społeczeństwa „dynamikę odzyskiwania suwerenności”.

Nr 7. Program wyborczy Komitetu Obywatelskiego „Solidarność”

Jakie cele wyborcze stawiał sobie Komitet Obywatelski „Solidarność” w zakresie:
1. praw człowieka,
2. gospodarki,
3. warunków życia społecznego.
4. Oceń, czy te cele udało się osiągnąć? Uzasadnij odpowiedź.