Archiwum Państwowe w Szczecinie

Uczone, półuczone, moralne…

Przykłady osiemnastowiecznego czasopiśmiennictwa pomorskiego

ze zbiorów biblioteki Archiwum Państwowego w Szczecinie

 

 

Wiek XVIII zapoczątkował intensywny rozwój prasy i czasopiśmiennictwa. Ich początki sięgają wprawdzie poprzednich epok, ale to w Oświeceniu czasopisma i gazety stały się istotnym narzędziem pozyskiwania bieżącej, regularnej informacji. Przynosiły na swych łamach wiadomości z życia politycznego, rozporządzenia, relacje z różnych uroczystości i migawki z życia towarzyskiego. Z czasem pojawiało się w nich coraz więcej ogłoszeń, co doprowadziło do wyodrębnienia specjalnej kategorii gazet handlowo-ogłoszeniowych, których inseraty odzwierciedlały rozmaite aspekty życia, były też znakiem codziennej egzystencji. Gazety ogłoszeniowe, czyli „Inteligencer” lub „Intelligenzblatt”, znane były w całej Europie Zachodniej.

Wśród oświeceniowych periodyków można wymienić przykładowo: gazetę informacyjno-polityczną, pisma moralne, uczone, literackie, magazyny ciekawostek i rozmaitości. Nie stanowiły one jednakże jednolitych formalnie i rzeczowo kategorii, bowiem w każdym z wymienionych rodzajów widoczne były wzajemne oddziaływania i wpływy. Niemieckie gazety handlowo-ogłoszeniowe zamieszczały sporo tekstów dotyczących geografii, historii, gospodarki, a dodatki tygodniowe do gazet wiadomości statystyczne i prawnicze. W związku ze zróżnicowaną tematyką i owym współistnieniem w ramach jednego pisma różnych elementów, nie łatwa jest ich jednoznaczna klasyfikacja[1].

Na Pomorzu Zachodnim prototypowe gazety pojawiły się już w XVI w., by w kolejnych stuleciach wyodrębnić formy czasopiśmiennicze w znaczeniu już nowożytnym[2]. Z końcem XVII w. istotną nowością w opracowaniu redakcyjnym periodyków stał się wstęp, czyli zamieszczone bezpośrednio pod nagłówkiem zdanie, będące początkowo zdawkową frazą, zmieniającą się z biegiem czasu w istotną treść[3].Z większą wyrazistością występowały w tym okresie informacje lokalne, pojawiły się dodatki o charakterze publicystycznym i wydania nadzwyczajne.

Odwołując się do osiemnastowiecznych tytułów notowanych w księgozbiorze biblioteki Archiwum Państwowego w Szczecinie trzeba wymienić tygodnik „Stettinische Ordinaire Post – Zeitung”. W bibliografii historyka Pomorza Martina Wehrmanna, figuruje on pod datą 1710, kiedy to był wydawany przez typografa Gabriela Dahlena[4]. Poprzedziły go: „Stettinischer Relations-Postilion”, „Pommerscher Relations Postilion” i „Stettinische Extraordinaire Post-Zeitung. W 1720 r. nowy wydawca Johann Friedrich Spiegel, zmienił tytuł na „Stettinische Ordinaire Zeitung”. Periodyk ukazywał się we wtorki i soboty. Rocznie wychodziło 104 do 105 numerów. Na jego łamach odnajdziemy informacje polityczne i militarne, doniesienia z europejskich dworów. Tematów dostarczały bieżące wydarzenia, z czasem zamieszczano też ogłoszenia[5].Poszczególne numery zawierały datę oraz miejsce korespondencji. Informacje z Londynu, Hagi, Gdańska, Warszawy przejmowano z gazet zamiejscowych i zagranicznych. Utrzymywanie własnych korespondentów było zbyt kosztowne, toteż serwisy informacyjne układano bazując na przedrukach należących do powszechnej praktyki, podobnie jak brak redaktorskiego opracowania.

 

 

W 1727 r. pojawiła się w Szczecinie gazeta ogłoszeniowa, która na przestrzeni lat nosiła rozmaite tytuły. W zasobach biblioteki AP zachowała się jako „Wochentlich-Stettinische Frag- und Anzeigungs-Nachrichten” pod którym to tytułem była wydawana w latach 1736‒1775. Oprócz kompletnego rocznika 1752 notujemy również pojedyncze numery z lat 1758, 1768 i 1775 r. W zasobie Konsystorza Prowincji Pomorskiej w Szczecinie natomiast przechowywane są pojedyncze numery gazety z lat 1738, 1742‒1743 i 1749.„Wochentlich-Stettinische Frag- und Anzeigungs-Nachrichten”, jak na gazetę ogłoszeniową przystało, charakteryzuje niemała różnorodność. Ogłoszenia treści finansowej, gospodarczej, komunikacyjnej sąsiadowały tutaj z ofertami kupna i sprzedaży, te z kolei z kroniką rodzinną informującą o ślubach czy pogrzebach. Charakterystyczne były też doniesienia o osobach poszukiwanych za rozmaite wykroczenia przeciw prawu.

 

 

Począwszy od 1775 r. wychodziła w Szczecinie gazeta informacyjno-polityczna „Königlich[e] privilegirte Stettinische Zeitung” która pod zmienianymi wielokrotnie tytułami przetrwała do 1860 r. W zasobie AP odnotowujemy pojedyncze egzemplarze z lat 1768, 1791 i 1795. Oprócz korespondencji z różnych miast, na czoło wysuwają się tu ogłoszenia będące obrazem codziennego życia. Odnajdziemy wśród nich m.in. ofertę pracy dla kucharki i praktyczne informacje dla podróżnych tyczące możliwości noclegów i odpoczynku, jak też inseraty o sprzedaży domów i wynajmie mieszkań (przykładowo do dyspozycji bywały: mieszkania dwupokojowe z kuchnią, spiżarnią i piwnicą, nie omieszkano dodać, iż znajdujące się w ładnej okolicy).

 

 

Ukazujący się w latach 1784–1787 kwartalnik „Pommersches Archiv der Wissenschaften und des Geschmaks”, oprócz artykułów o tematyce historycznej, filozoficznej, geograficznej, przyrodniczej, technicznej, ekonomicznej, muzycznej, uwzględniał literaturę piękną. Nurt literacki występował tu w postaci utworów poetyckich, prozatorskich, legend, aforyzmów, tłumaczeń z literatur obcych. Reprezentowane były też recenzje, a wszystko to, podane piórem czołowych przedstawicieli życia umysłowego na Pomorzu Zachodnim.

 

 

 

„Der Pommersche und Neumärksche Wirth” (pod zmienionym tytułem: „Zuverlässige Nachrichten von wichtigen Landes- und Wirthschafts-Verbesserungen”) to z kolei pismo periodyczne propagujące nowinki techniczne w takich dziedzinach jak rolnictwo i przemysł. Z rozproszonych w poszczególnych tomach informacji wyłania się obraz jego funkcjonowania, widoczny chociażby w bezpośrednim słowie do czytelników z sugestią, iż pozytywne przyjęcie będzie miało wpływ na kontynuację tytułu. Informowano też o warunkach prenumeraty, która dawała możliwość regularnego otrzymywania pisma.

 

 

Wymienione tytuły reprezentują gazety i czasopisma wydawane w Szczecinie. W znacznie większej liczbie notowane są w zasobie biblioteki AP te z Greifswaldu i Stralsundu.

Proweniencji greifswaldzkiej jest „Intelligenzen von täglichen Vorkommenheiten in Pommern und Rügen” periodyk z lat 1753‒1757, będący swego rodzaju kroniką dnia powszedniego, w której pobrzmiewają ówczesne opinie, nastroje, mentalność. Czyniące wielkie postępy kolekcjonerstwo, bibliotekarstwo, czytelnictwo uwidoczniło się tutaj w licznych propozycjach wydawców, polecających nowości książkowe, mapy, kalendarze, w prenumeratach książek, zawiadomieniach o aukcjach antykwarycznych, publikowanych listach książek potrzebnych do skompletowania księgozbiorów tematycznych. Natomiast w ogłoszeniach o charakterze gospodarczym, kursach walut, anonsach handlowych, widzimy czasy wzrostu produkcji i handlu. Listy gończe i ogłoszenia o kradzieżach dopełniają barwną panoramę epoki.Wydawca pisma Hieronymus Johann Struck, greifswaldzki drukarz akademicki, obok tego tytułu publikował m.in. „Beyträge zum Nutzen und Vergnügen. Für die Leser der Pommersch-Rügianischen Intelligenzen“, przynoszące na swoich łamach różnorodne tematy od historycznych, ekonomicznych po moralne, mające obrazować cnoty i przywary ludzkie.

 

 

Stralsundzkie „Pommersches Krämerdutchen” ukazywało się od 5 stycznia do 28 września 1775 r. w każdy czwartek[6].Jego wydawcą był Christian Lorenz Struck. Odpowiedzialny za treść redaktor pozostawał wówczas anonimowy. Według późniejszych ustaleń był nim Theophilus Coelestin Piper ówczesny rektor greifswaldzkiej Stadtschule i profesor teologii na Uniwersytecie w Greifswaldzie. Zgodnie z późniejszym stanem badań w redagowaniu uczestniczył Johann Carl Dähnert profesor uniwersytetu w Greifswaldzie i kierownik tamtejszej biblioteki. Żartobliwa nazwa czasopisma nawiązywała do papieru gazetowego z którego kramarz wykonywał torebki (Dütchen) dla swojej klienteli. „Pommersches Krämerdutchen” było to tzw. moralne pismo tygodniowe. Na jego treść składały się rozważania krytyczne i moralne, pouczające i dydaktyczne powiastki, wiersze, anegdoty, bajki, przyczynki do dziejów Stralsundu i Pomorza, ogłoszenia.

 

 

Sięgając po przykłady innych pism moralnych wymienić można „Versuche zu nützen und zu gefallen”.

 

 

Z kolei sztychowany „Stralsundisches Magazin, oder Sa[m]mlungen auserlesener Neuigkeiten, zur Aufnahme der Naturlehre, Arzneywissenschaft und Haushaltungskunst”, obrazuje charakterystyczną dla Oświecenia tendencję ilustrowania dzieł naukowych.

 

 

 

Jako przykład innego tytułu o charakterze przyrodniczym można przywołać „Neuestes Magazin für die Liebhaber der Entomologie”, opracowany przez prawnika i entomologa Davida Hinricha Schneidera. Periodyki stralsundzkie czerpały wiadomości z centrów informacyjnych takich jak Sztokholm, Hamburg czy Szczecin, poprzez który do Stralsundu docierały doniesienia z Berlina.

 

 

Liczne wydawnictwa periodyczne upamiętniają nazwiska ich twórców, redaktorów. Na uwagę zasługują m.in. Johann David von Reichenbach, Johann Carl Dähnert, Carl Friedrich Benekendorf czy Christoph Gottfried Nicolaus Gesterding.

Johann David von Reichenbach (1732‒1807) był redaktorem „Patriotische Beyträge zur Kenntniß und Aufnahme des Schwedischen Pommerns” wychodzącego w Greifswaldzie i Stralsundzie w latach 1784‒1787 pisma w którym znalazły miejsce zagadnienia gospodarcze, statystyczne, prawne, komunalne, oświatowe. Krytyka jakiej Reichenbach nie szczędził ówczesnej administracji, stosunkom panującym w sądownictwie, szczególnie zaś w szkolnictwie, spowodowała zatarg z uniwersytetem w Greifswaldzie. Pomimo wszechobecnej cenzury w przedmowie do pierwszego tomu „Patriotische Beyträge” napisał on, iż wierzy w wolność prasy, która jest wielkim dobrodziejstwem, niestety ‒ jak zauważył ‒ w obecnej dobie nie było danym tego dobrodziejstwa doświadczać[7].

 

 

Johann Carl Dähnert (1719‒1785) historyk, filozof, bibliotekarz uniwersytecki w Greifswaldzie, oprócz dzieł mających istotne znaczenie dla historii prawa pomorskiego i językoznawstwa zajmował się też aktywnie czasopiśmiennictwem. W jego dorobku odnotujemy: „Pommersche Nachrichten von gelehrten Sachen” (1743‒1748), „Critische Nachrichten” (1750‒1754), „Pommersche Bibliothek” (1750‒1756). Na łamach pierwszego z nich uwzględniającego bardzo szeroką paletę zagadnień, przewijają się nazwiska luminarzy europejskiego Oświecenia, w tym Jacoba Perarda (1713‒1766), osiadłego na Pomorzu Zachodnim potomka hugenockiej rodziny, późniejszego uczonego, bibliofila, nie tylko w wymiarze pomorskim. W korespondencji ze Szczecina informowano, iż znany czytelnikom uczony Jakob Perard został przyjęty w poczet członków Cesarskiej Akademii w Petersburgu. Wśród korespondencji z wielu miast europejskich odnotowano w 1746 r. otwarcie Biblioteki Załuskich w Warszawie.

 

 

Carl Friedrich Benekendorf (1713‒1788) współtwórca wspomnianego wyżej czasopisma „Der Pommersche und Neumärksche Wirth”, odebrał wykształcenie prawnicze zgodnie z którym pełnił wysokie funkcje w ówczesnym sądownictwie. Po zakończeniu kariery prawniczej poświęcił się administrowaniu swoim majątkiem w Blumenfelde. Doświadczenie z zakresu prawa, oraz wiedza ekonomiczna i rolnicza posłużyły mu do rozwinięcia działalności pisarskiej. Jego najważniejszym dziełem była ośmiotomowa Oeconomia Forensis Berlin (1775‒1784).

Christoph Gottfried Nicolaus Gesterding (1740‒1802) pochodzący z Greifswaldu prawnik i historyk, autor opracowań z zakresu prawa oraz dziejów Pomorza, był wydawcą trzech czasopism: „Pommersches Magazin”, „Pommersches Museum” i „Pommersche Mannigfaltigkeiten”. Problematyka podejmowana w tych czasopismach mieści się w kręgu zagadnień obecnych w większości tego typu periodyków. Reprezentatywne są tu więc historia regionalna, dzieje miast, numizmatyka, przyrodoznawstwo, gospodarka, literatura piękna, kultura, oświata, uzupełnione o wykazy jarmarków, taryfy celne czy długoterminowe prognozy pogody.

 

 

 

Portret cieniowy Christopha Gottfrieda Nicolausa Gesterdinga,

zamieszczony w periodyku „Pommersches Magazin” 1779

 

 

Powstające licznie na Pomorzu oświeceniowe czasopisma często o krótkotrwałej częstotliwości i zróżnicowanym poziomie, uwzględniały tematykę naukową, publicystyczną, gospodarczą, polityczną, kulturalną i rozrywkową. Zamieszczane w nich artykuły propagowały wiedzę z różnych dziedzin nauki w duchu oświeceniowym, uznając prymat rozumu i doświadczenia. Przykładem może być wspominany już „Stralsundisches Magazin” czasopismo o profilu przyrodniczym i ekonomicznym. Będąc ważnym elementem oświeceniowej kultury, periodyki odgrywały istotną rolę w kształtowaniu opinii publicznej i propagowaniu oświeceniowej ideologii i filozofii. Zawdzięczamy im również nowe formy publicystyczne takie jak artykuł, felieton czy esej. Coraz nowocześniejszy charakter, jaki nadało im Oświecenie, uwidaczniał się w większych formatach, szybkości informacji, nowych zasadach kolportażu i sprzedaży, reklamie, walorach merytorycznych publikowanych tekstów. Dla rozwoju kultury szczególne znaczenie miały czasopisma uczone, znane w Europie już w XVII w. Pomorskim przykładem takich wydawnictw periodycznych mogą być „Pommersche Nachrichten von gelehrten Sachen”, „Po[m]er- und Rügensche Beyträge zum Dienste der Wissenschaften” czy „Pommersche Bibliothek”.

Na Pomorzu czasopisma ‒ o czym dają świadectwo spisy prenumeratorów służyły głównie tutejszym urzędnikom, kupcom, inteligencji pracującej w mniejszej zaś mierze mieszczaństwu. Krąg użytkowników ograniczały dość wysokie ceny. Ale już wkrótce dostęp do informacji i wiadomości jakie przynosiły prasa i czasopisma przestały być udziałem tylko wykształconych elit. Stało się to możliwe dzięki rozwojowi czytelni i gabinetów literatury, klubów i kawiarni oferujących swoim bywalcom gazety i czasopisma.

 

Bibliografia

Heinemann, O., Die ältesten Stettiner Zeitungen, ”Baltische Studien” 1901, Bd. 3.

F. Hessenland GmbH. Die Entwicklung der Firma von ihrer Gründung im Jahre 1577 bis 1927, Stettin 1928.

Hombek D., Prasa i czasopisma polskie w XVIII wieku w perspektywie bibliologicznej, Kraków 2001.

Myk W., Szczecińskie gazety ulotne w latach potopu szwedzkiego (1655-1660), „Przegląd Zachodniopomorski” 1994, z. 3, s. 7-26.

Myk W., Szczecińskie gazety tygodniowe a Polska w latach „potopu” (1655-1660), „Przegląd Zachodniopomorski” 1995 nr 1, s.7‒27.

Myk W., Zarys rozwoju szczecińskiej prasy codziennej od XVI do XX wieku (1537‒1945), „Przegląd Zachodniopomorski” 1997, z. 1‒2, s. 41‒63.

Myk W., Czasopisma szczecińskie w XVIII‒XX wieku (1750‒1944), „Przegląd Zachodniopomorski”1997, z. 4, s. 25‒57.

Pommern in der Frühen Neuzeit. Literatur und Kultur in Stadt und Region, Tübingen 1994.

Reinhardt H., Die Geschichte des Zeitungswesens in Stralsund, Stralsund 1936.

Wehrmann M., Die pommerschen Zeitungen und Zeitschriften in alter und neuer Zeit, Pyritz 1936.

 

Oprac. dr Janina Kosman