Archiwum Państwowe w Szczecinie

Historie ludzi zapisane w dokumencie cz.1

Deportacja Żydów (obywateli Niemiec), mieszkańców Szczecina i Pomorza, przez Niemców 13 lutego 1940 roku

Społeczność żydowska w Niemczech w XIX i XX wieku stanowiła niewielką część społeczeństwa. W latach 20. XX wieku, w okresie Republiki Weimarskiej na 62 mln mieszkańców państwa niemieckiego około 600 tys. obywateli miało pochodzenie żydowskie. W ciągu XIX wieku Żydzi w następstwie przepisów o emancypacji (m.in. obywatelstwo, wolności osiedlania, prawa wykonywania zawodów), a także procesów laicyzacji obywateli państwa (np. przepisy o urzędach stanu cywilnego) zostali włączeni w krąg niemieckiej kultury i społeczności. Mimo wystąpień antysemickich w społeczeństwie niemieckim spotęgowanych w czasach cesarstwa (1870–1918), np. w Szczecinku w 1881 roku, kiedy to po wykładzie antysemickiego działacza Ernsta Heinrici m.in. spalono synagogę, Żydzi stali się integralną częścią społeczeństwa niemieckiego. Potwierdziła to I wojna światowa, kiedy wielu żydowskich obywateli Niemiec oddało „życie” za cesarza Wilhelma II na froncie lub otrzymało krzyże żelazne za bohaterskie czynny wojenne.

W ciągu XIX i XX wieku również na pruskim (niemieckim) Pomorzu społeczność żydowska była niewielką grupą narodową i religijną. W 1815 roku na około 500 tys. mieszkańców Pomorza mieszkało na nim jedynie 2811 Żydów. W 1880 roku z 1,5 mln mieszkańców pruskiej prowincji pomorskiej zjednoczonych przez Bismarcka Niemczech – 14 tys. stanowili Żydzi. W 1905 roku ich liczba zmniejszyła się do 9660 wobec 1,7 mln ludności Pomorza. W 1932 roku Pomorze zamieszkiwało nadal 1,7 mln mieszkańców, wśród których żyło jedynie 7761 Żydów, obywateli państwa niemieckiego. Największą społeczność żydowska zamieszkiwała Szczecin, gdzie w 1932 roku z 270 tys. mieszkańców tylko 2701 było pochodzenia żydowskiego. Miejscowa gmina żydowska w 1930 roku liczyła 767 członków.

 

Fot. 1. Wykaz członków gminy żydowskiej w Szczecinie z 1930 roku (AP Szczecin, GZnP, sygn. 87).

 

Po zakończeniu I wojny światowej część konserwatywnego (m.in. monarchiści) i nacjonalistycznego społeczeństwa odwołując się do wcześniejszych antysemickich poglądów (czystość rasowa) z końca XIX wieku uznała, że Żydzi są winni klęski wojennej, upadku monarchii, że oni właśnie przyczynili się do utworzenia republiki w państwie niemieckim, aby przejąć władzę nad narodem niemieckim. Idee te znalazły duży posłuch w społeczeństwie w czasach republiki weimarskiej i stały się hasłami politycznymi m.in. Narodowosocjalistycznej Partii Robotników Niemiec (NSDAP).

Po przejęciu przez Adolfa Hitlera i NSDAP w styczniu 1933 roku władzy w Niemczech nastąpiła szybka i konsekwentna eliminacja Żydów z życia społecznego i państwowego. Według Hitlera o pochodzeniu żydowskim nie decydowała przynależność religijna, lecz rasowa. Żydami byli także obywatele cieszący się przez lata pełnią praw w Niemczech, niezwiązani z gminami żydowskim, których przodkowie przeszli z judaizmu na chrześcijaństwo albo stali się ateistami. Pozbawiono ich prawa do pracy w administracji, wojsku i sądownictwie, wykonywania wielu zawodów, wymuszano zbywanie prawa własności nieruchomości, zmuszano do emigracji. W tym celu powołano nawet odrębną instytucję Urząd Rzeszy ds. Emigracji Żydów, którego szefem został Adolf Eichmann.

Wprowadzono również „społeczny” bojkot sklepów i warsztatów żydowskich, a w prowokowanych przez NSDAP demonstracjach demolowano żydowskie mienie. Od 1933 roku policja wspólnie z SS i SA dokonywała aresztowań wielu Żydów, których zsyłano do więzień i obozów koncentracyjnych, część mordowano w tracie śledztw.

Ustawy z września 1935 roku uchwalone na sesji wyjazdowej Reichstagu na zjeździe partyjnym w Norymberdze (tzw. ustawy norymberskie) prawnie sankcjonowały teorię rasizmu i tym samym pozbawiały Żydów, obywateli państwa niemieckiego, praw obywatelskich. Na podstawie ustawy o dowodach osobistych 22 lipca 1938 roku Żydzi musieli nosić kenkarty (Kennkarte) oznaczone literą „J”. A dodatkowo każdy obywatel Niemiec pochodzenia żydowskiego na podstawie ustawy o nazwiskach z 17 sierpnia 1938 roku otrzymał nowe imię – kobieta „Sara”, mężczyzna „Israel”, które wpisano do aktu urodzenia i wspomnianych kenkart.

 

Fot. 2. Akt urodzenia Georga Ernsta Kopydlowskiego, z 7 marca 1906 r., z marginalną notą urzędową o nadaniu dodatkowego imienia „Israel”, zgodnie z przepisami ustawy z 17 sierpnia 1938 roku (AP Szczecin, USC Szczecin, sygn. 67).

 

 

Fot. 3. Fot. 3a. Kenkarta Edith Sabatzky z dopisanym imieniem „Sara” a także nadrukiem litery „J” na opisie danych personalnych oraz okładce, wyraźne wyróżnienia pochodzenia rasowego widoczne w trakcie kontroli dokumentów osobistych np. przez policję (AP Szczecin, PPwSz, KZ, sygn. 1343).

 

Zaostrzenie działań urzędowych i społecznego gniewu wobec Żydów w Niemczech nastąpiło w listopadzie 1938 roku. Pretekstem do tego był zamach przeprowadzony 7 listopada 1938 roku przez Herschela Grynszpana (Żyda pochodzenia polskiego) na radcę ambasady niemieckiej w Paryżu Ernsta vom Ratha. Grynszpan uczynił to z rozpaczy po informacji, że jego rodzinę z Hannoweru w trybie nagłym deportowano do Polski. Odpowiedzią na to zdarzenie była „Noc Kryształowa” z 9 na 10 listopada 1938 roku, która stała się symbolem nienawiści oraz pogardy systemu hitlerowskiego i owładniętego ideologią nazistowską społeczeństwa niemieckiego do Żydów III Rzeszy. W trakcie pogromów inspirowanych przez władze państwowe i partyjne niszczono oraz palono żydowskie synagogi, szkoły, sklepy i zakłady produkcyjne, a także domy mieszkalne. Zamordowano wówczas też kilkudziesięciu Żydów, m.in. jednego z najbardziej znanych na Pomorzu działaczy społecznych Leo Levy z Połczyna Zdroju. W trakcie „Nocy Kryształowej” w prowincji pomorskiej spalono lub zniszczono synagogi m.in. w Anklam, Bobolicach, Goleniowie, Gryfinie, Koszalinie, Nowogardzie, Słupsku, Szczecinie, Szczecinku, Świnoujściu. Sanatorium żydowskie w Kołobrzegu zamieniono na magazyny.

 

Po pogromie 9/10 listopada Adolf Hitler wydał edykt 12 listopada 1928 roku o wywłaszczaniu Żydów w Niemczech. Na jego podstawie już w listopadzie tylko w Szczecinie przygotowano wykaz 90 nieruchomości żydowskich, których nakazano aryzację.

 

Fot. 4. Wykaz nieruchomości w Szczecinie z 24 listopada 1938 roku, będących w posiadaniu żydowskim, przeznaczonych do wywłaszczenia – aryzacji (AP Szczecin, AmS-ANB, sygn. 8858).

 

Fot. 5. Plan miasta Szczecina (1:5000) z oznaczeniem nieruchomości należących do Żydów.

 

Represje władz III Rzeszy wobec Żydów na terenie Niemiec spowodowały, że część z nich wyemigrowała. Wg Adolfa Eichmanna w 1939 roku w Niemczech populacja społeczności żydowskiej zmniejszyła się do 300 tys. Według spisu z maja 1939 roku na Pomorzu mieszkało już tylko 3329 Żydów, w tym 1176 w Szczecinie. W ciągu 6 lat terroru społeczność pomorskich Żydów zmniejszyła się o ponad 50%.

Wybuch II wojny światowej 1 września 1939 roku i pokonanie Polski w trakcie kampanii wrześniowej stworzył hitlerowcom nowe możliwości rozwiązania problemu Żydów w Niemczech. Na zebraniu 21 września 1939 roku szef SD Reinhard Heydrich zaproponował wysiedlić wszystkich Żydów niemieckich do okupowanej Polski, do Lublina. W ramach utworzonego 27 września 1939 roku Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA) powołano sekcję IV D4, kierowaną przez Adolfa Eichmanna, a jej zadaniem miało być rozwiązanie problemu Żydów w Niemczech. Jeszcze jesienią Eichmann dokonał deportacji do Generalnego Gubernatorstwa Żydów z polskiego Górnego Śląska, Wielkopolski i Pomorza, które zostały wcielone do Niemiec jako nowe prowincje.

Wspomniane deportacje zostały uznane przez Adolfa Eichmanna za sukces i na spotkaniu w 30 stycznia w RSHA o ewakuacji Niemców z krajów bałtyckich i Wołynia do Niemiec (pakt Ribbentrop-Mołotow) jego szef R. Heydrich zarządził, że w lutym wysiedleni zostaną wszyscy Żydzi ze Szczecina do Polski, a ich opuszczone mieszkania zostaną przeznaczone dla gospodarki wojennej (dla pracowników zakładów zbrojeniowych i Hydriewerke w Policach).

Zaplanowana starannie akcja deportacji szczecińskich Żydów została przeprowadzona w nocy z 12 na 13 lutego. Wieczorem 12 lutego, godz. 20.00 członkowie NSDAP lub SA weszli do mieszkań żydowskich z nakazem przygotowania się do podróży na wschód. Grupy aresztujące przeprowadzały również rewizje i rekwirowały wszelkie kosztowności oraz wartościowe przedmioty na rzecz państwa niemieckiego. Po wyprowadzeniu Żydów zabezpieczano mieszkania (plombowano). Aresztowane rodziny żydowskie oraz klucze do mieszkań i zajęte kosztowności funkcjonariusze NSDAP oddawali specjalnym patrolom gestapo i SD, które objeżdżały w nocy miasto i zbierały więźniów. Autobusami i samochodami ciężarowymi aresztowane osoby (rodziny) przewieziono na dawny wrocławski dworzec kolejowy (Breslauer Bahnhof) na Łasztowni.

Na Dworcu Wrocławskim zwiezionych ze Szczecina, a także 26 innych miejscowości pomorskich Żydów, łącznie 1120 osób, załadowano do nieogrzewanych wagonów pozbawiając ich też podręcznego bagażu, który w tracie aresztowania mogli z sobą zabrać. Po całodziennym oczekiwaniu na mrozie (nawet -30 stopni C) pociąg wieczorem 13 lutego ruszył przez Piłę i Bydgoszcz do Generalnego Gubernatorstwa. Transport po trzech dniach 16 lutego w nocy dotarł do Lublina (ok. 700 km). W trakcie transportu bez jedzenia i wody, a przede wszystkim z zimna zmarło 71 osób, a kilkanaście popadło w choroby psychiczne (obłęd).

 

Tabela 1. Wykaz ludności żydowskiej z Pomorza deportowanej w lutym 1940 roku do Lublina

Dąbie	21	Pasewalk	12
Anklam	12	Podjuchy	2
Crien	2	Putzig	1
Zdroje	5	Rynowo	2
Fraustadt	1	Świdwin	1
Goleniów	17	Stargard	61
Gryfino	1	Szczecin	846
Greifswald	4	Stralsund	34
Grünewald	1	Świnoujście	20
Heringsdorf	6	Wolgast	3
Dobrzany	4	Wolin	15
Kołobrzeg	1	Suchań	4
Kołczewo	4	Żelechowo	1
Loecknitz	20	nieznane	6

Źródło: https://www.statistik-des-holocaust.de/list_ger_brb_400213.html [10.02.2020]

 

W Lublinie szczecińscy Żydzi zostali umieszczeni w Obozie Pracy na ul. Lipowej 7, część schorowanych, m.in. z odmrożeniami skierowano do szpitala żydowskiego. Jeszcze w lutym w śniegu i mrozie deportowanych z Pomorza przesiedlono do miejscowości: Piaski (525 osób), Bełżyce (245) i Głusk (69), gdzie początkowo dokwaterowano ich do miejscowych Żydów, a następnie umieszczono ich w tworzonych w tych miejscach gettach. W ciągu miesiąca (od 16 lutego do 12 marca) zmarło z chorób, wycieńczenia i zamarzło kolejnych 230 szczecińskich Żydów. Pozostali podzielili los społeczności żydowskich z całej Polski i innych państw zgromadzonych przez hitlerowców w gettach na okupowanych przez Niemców ziemiach polskich w trakcie realizacji „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej” (konferencja w Wannsee 20 stycznia 1942 roku) w latach 1942–1944. Zostali zamordowani w niemieckich obozach koncentracyjnych i zagłady lub rozstrzelani bezpośrednio w trakcie likwidacji gett. Według Elsy Meyring z 1120 osób deportowanych ze Szczecina w lutym 1940 roku Żydów II wojnę światową przeżyło jedynie 19 osób.

Fot. 6-8. Karty ewidencyjne policji (duplikaty kenkart) członków rodziny Kopydlowskich, deportowanych 13 lutego 1940 roku ze Szczecina do Lublina (AP Szczecin, PPwSz): Fot. 6. Margarete Kopydlowski – matka; Fot. 7. Georg Ernst Kopydlowski – syn; Fot. 8. Erna Else Kopydlowski – córka.

 

Pozostałą społeczność żydowską, mieszkającą jeszcze w 1940 roku na Pomorzu Niemcy stopniowo wysiedlali do gett i obozów zagłady w Polsce i do Czechach, m.in. Getto Theresienstadt. W 1941 roku Żydzi ze Szczecina i Piły zostali wywiezieni do getta w Lublinie. Z kolei w 1942 roku żydowscy mieszkańcy z Koszalina, Kołobrzegu, Lęborka, Słupska zostali zgromadzeni w obozie zbiorczym w tym z ostatnich pomorskich miast (9/10 lipca), a następnie w dwóch transportach wywieziono ich do obozu Auschwitz-Birkenau (12 lipca) oraz do getta w Theresienstadt (30 sierpnia).

 

Literatura

• B. Engelmann, Prusy. Kraj nieograniczonych możliwości, Poznań 1984.
• R. Grunberger, Historia społeczna Trzeciej Rzeszy, t. 2, Warszawa 1987.
• W. Wilhelmus, Geschichte der Juden in Pommern. Rostock 2004.
• L. Ziątkowski, Między niemożliwym a koniecznym. Reformy państwa pruskiego w końcu XVIII i na początku XIX wieku a proces równouprawnienia Żydów ze szczególnym uwzględnieniem sytuacji na Śląsku, Wrocław 2007.
• Żydzi i ich sąsiedzi na Pomorzu Zachodnim w XIX i XX w., red. M. Jaroszewicz i W. Stępiński, Warszawa 2007.

 

Opracowanie dr hab. Paweł Gut