Archiwum Państwowe w Szczecinie

Gmina francuska w Szczecinie (do końca XVIII wieku) w świetle materiałów z zasobu Archiwum Państwowego w Szczecinie

Kontakty Szczecina z Francją posiadają długą metrykę. Na przełomie XIV i XV wieku, albumach nacji angielskiej Uniwersytetu w Paryżu, zrzeszającej studentów z Wysp Brytyjskich, Niemiec i Skandynawii, natrafiamy na nazwiska studentów pochodzących ze Szczecina. Przechowywane w Archiwum Państwowym w Szczecinie archiwalia dokumentują kontakty dyplomatyczne książąt pomorskich z dworem francuskim w XVI wieku. Przykłady to zachowana korespondencja książąt pomorskich Barnima IX Pobożnego (1501–1573), Jana Fryderyka (1542–1600) i Bogusława XIV (1580–1637) z władcami Francji, Henrykiem II, Henrykiem III, Karolem IX i Ludwikiem XIII. W zasobie archiwum znajdują się także akta dotyczące podróży i studiów książąt pomorskich do Francji. W latach 1565–1567 w Angers nad Loarą i w Paryżu studia podjęli książęta Barnim X Młodszy (1549–1603) i Ernest Ludwik (1545–1592). Te same ośrodki akademickie odwiedził także, w latach 1608–1610 książę Jerzy II (1582–1617). Równolegle, bo w 1609 r. we Francji przebywał książę Ulryk I (1589–1622).

Od końca XVI wieku istotną rolę w relacjach między Księstwem Pomorskim a Francją stanowiły kontakty gospodarcze. Szczecin w tym czasie stał się jednym z pośredników w handlu europejskim. Do Francji eksportowano m.in. drewno, zboże, mąkę, słód, chmiel i materiały tekstylne. Natomiast z Francji importowano towary kolonialne, wino, tkaniny. Szczecińscy kupcy, w tym zwłaszcza Loitzowie zaczęli sprowadzać sól.

Po przejęciu Szczecina w 1721 roku z rąk szwedzkich przez Prusy, elektor brandenburski Fryderyk Wilhelm I (1713–1714), kierując się merkantylną doktryną gospodarczą, czynił starania do włączenia miasta do pruskiego systemu gospodarczego. Przyjął, że sposobem na ożywienie i wzmocnienie ekonomicznego potencjału miasta, znajdującego się w stagnacji gospodarczej, będzie sprowadzenie do niego francuskich hugenotów, którzy w latach osiemdziesiątych XVII wieku osiedli się w państwie brandenbursko-pruskim na podstawie edyktu poczdamskiego (z 29 października 1685 r.). Wydany przez Fryderyka Wilhelma (1640–1688) dokument zezwalał na osiedlanie się w państwie kalwinów francuskich, którzy zostali w swoim kraju zostali wyjęci spod prawa. Król Ludwik XIV Wielki (1643–1715) uznał za nieważną zasadę o tolerancji religijnej, wyrażoną w edykcie nantejskim z 1598 r. i potwierdzoną w 1629 r. w Alais. Na mocy edyktu z Fontainebleau, Ludwik XIV zamknął wszystkie zbory i szkoły protestanckie, a pastorzy mieli dokonać konwersji na katolicyzm bądź opuścić kraj. W krótkim czasie Francję opuściło około 200 tysięcy poddanych. Do Brandenburgii przybyło około 30 tysięcy kalwinów, w której zaczęli wkrótce odgrywać istotną rolę w nauce, kulturze i gospodarce. Na Pomorzu brandenburskim pierwsze kolonie hugenotów powstały w Stargardzie (1687), Kołobrzegu (1693) i Słupsku (1692/1699).

Przybyli w 1721 r. do Szczecina osadnicy nie pochodzili bezpośrednio z Francji, lecz byli drugim pokoleniem francuskich kalwinów, którzy na podstawie edyktu poczdamskiego osiedli się w państwie Hohenzollernów, bądź - szerzej - w Rzeszy. W 1724 roku liczbę osadników szacuje się na 663 osoby, a już w 1797 roku na około 1330 osób. Byli to głównie rzemieślnicy, różnych specjalizacji, a także kupcy. Koloniści otrzymywali bezpłatnie działki i materiały budowlane (drewno, wapno i inne), a ponadto przez 15 lat zwolnieni byli z wszelkich podatków i służby na rzecz państwa. Fryderyk Wilhelm I zagwarantował też dodatkowe przywileje i koncesje kupcom, rzemieślnikom i manufakturzystom pochodzenia francuskiego oraz dostęp do pełnienia urzędów tytularnych.

Szczególnie istotne znaczenie miał fakt, iż Fryderyk Wilhelm powołał dla kalwińskich osadników odrębną administrację kościelną Konsystorz Francuskiego Kościoła Reformowanego w Szczecinie, któremu podlegały wszystkie pomorskie parafie kalwinów na Pomorzu. W 1721 roku nabożeństwa w języku francuskim odprawiano w kościele zamkowym św. Ottona. Parafia posiadała dwóch kapłanów, kantora, zakrystiana i nauczyciela, opłacanych z kasy królewskiej. W roku następnym gmina ewangelicko-reformowana objęła parafię przy kościele garnizonowym św. Jana.

Przedstawiciele francuskiej gminy przyczynili się do znacznego ożywienia gospodarki Szczecina. Wydatnie wzmocnili szczecińskie rzemiosło. Jako pierwsi utworzyli manufaktury, przede wszystkim mydlarskie, pończosznicze, tytoniowe i garbarskie. W znaczący sposób ożywili także handel morski miasta.

Archiwum Państwowe w Szczecinie posiada w swoim zasobie bogate materiały pozwalające zilustrować kontakty pomorsko-francuskie od XVI wieku, a także znaczenie gminy francuskiej w życiu gospodarczym i kulturalnym Szczecina. Są to przede wszystkim akta zespołów Archiwum Książąt Szczecińskich oraz akta Francuskiej Gminy Zreformowanego Kościoła w Szczecinie (Französische Reformierte Kirche zu Stettin). Zachowały się w nim zarządzenia konsystorzy i władz państwowych, protokoły z posiedzeń rady gminy, spisy członków, akta finansowe, materiały dotyczące nieruchomości należących do kalwinów, własnemu sądownictwu, szkolnictwu i ceremoniom kościelnym. Krótki przegląd wybranych materiałów znajduje się poniżej.

 

 

 

 

 

1. Koncept listu księcia pomorskiego Barnima XI do króla Francji Karola IX dotyczący zwrotu zatrzymanych we Francji statków pomorskich, przedstawiony na Sejmie Rzeszy w Augsburgu w 1566 roku. AP Szczecin, Archiwum Książąt Szczecińskich, I/173, s. 231, 241.

 

 

 

2. Karta księgi chrztów (Registre Baptistere pour l’Eglise Francoise de Stettin) z wpisanym aktem urodzenia i chrztu Jeana Naudi w 1721 roku w Szczecinie, syna Isaaka Naudiego, kupca szczecińskiego i radcy dworu królewskiego, członka gminy reformowanej.

AP Szczecin, Francuska Gmina Zreformowanego Kościoła w Szczecinie, sygn. 49, b.f.

 

 

 

3. Reskrypt króla Fryderyka Wilhelma I skierowany Francuskiej Gminy w Szczecinie nakazujący jej członkom złożenie przysięgi Wierności, 1725 r.

AP Szczecin, Francuska Gmina Zreformowanego Kościoła w Szczecinie, sygn. 2, s. 59.

 

 

 

4. Brulion roty przysięgi wierności królowi Prus składanej przez członków Francuskiej Gminy Wyznaniowej w Szczecinie, 1725 r.

AP Szczecin, Francuska Gmina Zreformowanego Kościoła w Szczecinie, sygn. 2, s. 61.

 

 

 

5. Edykt królewski z 1787 r., potwierdzający przywileje i prawo do osiedlania się francuskich kolonistów na terytorium Prus, używania języka francuskiego i zachowania własnego wyznania.

AP Szczecin, Francuska Gmina Zreformowanego Kościoła w Szczecinie, sygn. 2, s. 123 i 125.

 

 

 

6. Portret Franza Augustina Riqueta (1778–1839), kaznodziei francuskiej gminy wyznaniowej w Szczecinie w latach 1811–1839. Reprodukcja z pracy O. Altenburg, Franz Augustin Riquet, „Monatsblätter der Gesellschaft für pommersche Geschichte und Altertumskunde”, 1940, nr 7–9, s. 70, znajdującej się w zbiorach bibliotecznych Archiwum Państwowego w Szczecinie.

 

 

Bibliografia:

O. Altenburg, Franz Augustin Riquet, „Monatsblätter der Gesellschaft für pommersche Geschichte und Altertumskunde”, 1940, nr 7–9, s. 61–70.

R. Gaziński, Akta gminy francuskiej w Szczecinie jako źródło do badań demograficznych (1721–1943), Przeszłość Demograficzna Polski, 40: 2018, s. 105–120.

B. Klebeko, A. Łazarek, Francuzi w Szczecinie, w: Archiwum Państwowe w Szczecinie i Archiwum Departamentu Gironde: Śladami wspólnej przeszłości. Wybór dokumentów / Les Archives nationales de Szczecin et les Archives départementales de la Gironde: sur les traces d'un passé commun. Choix de documents, Bordeux-Szczecin 2006, s. 43–46.

A. Metcke, Die französische Kolonie in Stettin, „Jahresbericht der Bismarck Oberrealschule zu Stettin”, Stettin 1913.

M. Wehrmann, Stettiner Bürgermeister in französischer Gefangenschaft (1813), „Ostsee-Zeitung und Neue Stettiner Zeitung”, Nr 241, 26 V 1907.

 

Oprac. dr Radosław Pawlik