Archiwum Państwowe w Szczecinie

Żydowska Szkoła Podstawowa w Szczecinie (1946–1969)

Zdecydowana większość ocalałych Żydów polskich przeżyła Holocaust na terenie byłego ZSRR i po wojnie wraz z ludnością polską została „repatriowana” na teren tzw. Ziem Odzyskanych. Między innymi na Pomorze Zachodnie, przede wszystkim do Szczecina. W maju i czerwcu 1946 r. zaczęły przybywać transporty ludności żydowskiej z części azjatyckich Związku Radzieckiego (Syberii, Kazachstanu, Uzbekistanu, itp.) do Szczecina, którą osiedlano głównie w dzielnicy Niebuszewo. Podobnie jak przybysze narodowości polskiej byli rejestrowani w Państwowym Urzędzie Repatriacyjnym. Z powodu dużej ilości transportów, było ich nawet kilka dziennie, w wykazach repatriantów notowano rodzinę jako całość, zapisując imię i nazwisko „głowy rodziny”, i tylko na końcu zapisu podawano liczbę mężczyzn, kobiet i dzieci. Widać to na załączonym wykazie repatriantów z ZSRR z dnia 6 maja 1946 r.

 

65/319 Państwowy Urząd Repatriacyjny Oddział Wojewódzki w Szczecinie, sygn. 579, 13.05.1946 r.

 

Dla większości przyjeżdżających Żydów Szczecin był jedynie punktem etapowym do emigracji przez Niemcy do Palestyny. Kiedy sytuacja się unormowała w latach 1947–1949 szacuje się, że ludność żydowska w Szczecinie wynosiła około 6 tys. Wraz z dorosłymi w Szczecinie osiedlały się również dzieci, dla których konieczne było stworzenie możliwości do nauki. Organizacje syjonistyczne zakładały szkoły religijne, ale odmowa ich legalizacji przez władze komunistyczne spowodowała ich likwidację (do 1949 r.).

Przetrwała natomiast Społeczna Żydowska Szkoła Powszechna z siedzibą w dawnym budynku szkoły niemieckiej przy obecnej ul. Wyzwolenia 105, która rozpoczęła działalność w dniu 8 lipca 1946 r. Zajęcia szkolne odbywały się już w czasie wakacji, żeby nadrobić zaległości w nauce spowodowane przez wojnę. Klasy nie były organizowane zgodnie z umiejętnościami uczniów, ale według wieku dzieci. Uważano, że uczniowie szybko nadrobią braki w nauce, jakie miało większość dzieci. Placówce nadano imię słynnego pisarza żydowskiego Icchaka Lejba Pereca. Szkoła była koedukacyjna i prywatna, finansowana ze środków Wojewódzkiego Komitetu Żydów Polskich w Szczecinie, który powstał w lutym 1946 r. Była to jednostka terenowa Centralnego Komitetu Żydów Polskich popieranego przez władze komunistyczne.

 

 

 

Świadectwo z 1947 r. Geleruter/Gelernter, 65/468 Liceum Pedagogiczne im. Władysława Spasowskiego w Szczecinie, sygn. 4647.

Ustalono, że większość przedmiotów miała być nauczana w podobny sposób jak w szkołach polskich, ale językiem wykładowym miał być język żydowski[1]. Ponadto wprowadzono takie przedmioty jak: język hebrajski[2] i żydowski oraz historię narodu żydowskiego. Na posiadanych w Archiwum Państwowym w Szczecinie dwóch świadectwach szkolnych Społecznej Żydowskiej Szkoły Powszechnej z 1947 r. widnieją jako przedmioty nauczania aż cztery języki: żydowski, polski, hebrajski i angielski. Lekcje były jednak prowadzone w języku polskim, ponieważ większość dzieci nie znała języka żydowskiego w stopniu dostatecznym. Duża część uczniów natomiast znała dobrze język rosyjski, ponieważ chodziła do szkół w Związku Radzieckim.

 

 

 

Świadectwo z 1947 r. Klaper, 65/468 Liceum Pedagogiczne im. Władysława Spasowskiego w Szczecinie, sygn. 4654

W czasie istnienia prywatnej szkoły w latach 1947–1949 do szkoły uczęszczało 280–310 uczniów. Pierwszym dyrektorem szkoły został Jakub Grinberg, którego na tym stanowisku zastąpiła w 1947 r. nauczycielka matematyki Szejna Lew. Kierowała ona działalnością szkoły aż do końca jej istnienia, z przerwą w latach 1949–1953, kiedy tę funkcję pełnił Szoel Ferdman.

Szkoła w tej formie organizacyjnej przetrwała do 1949 r., w którym na postawie zarządzenia Ministerstwa Oświaty w sprawie szkół podległych Centralnemu Komitetowi Żydów Polskich z 17 czerwca 1949 r. szkoła została upaństwowiona, bez zmiany jej narodowego charakteru. Odtąd nosiła nazwę Publiczna Szkoła Podstawowa Nr 28 z żydowskim językiem nauczania im. I.J. Pereca.

 

 

 

Świadectwo z 1951 r. Sztejberg, 65/468 Liceum Pedagogiczne im. Władysława Spasowskiego w Szczecinie, sygn. 4649

Upaństwowienie spowodowało większe ujednolicenie szkoły żydowskiej ze szkołami polskimi. Zgodnie z ówczesną polityką władz państwowych zmierzających do znacznego ograniczenia roli religii w społeczeństwie szło za tym również zeświecczenie szkoły, jak widać na świadectwach szkolnych z lat 1951 i 1952 nie nauczano już języka hebrajskiego, który tradycyjnie był językiem liturgicznym. Ponadto nie nauczano już angielskiego tylko jako język obcy wykładano język rosyjski. Zmiany widać również w samej formie świadectwa szkolnego, które oprócz tego, że jest dwujęzyczne nie różni się praktycznie od świadectw wystawianych przez placówki z polskim językiem nauczania. W późniejszym okresie zrezygnowano z wystawiania dwujęzycznych świadectw.

 

 

 

Świadectwo z 1952 r., Zylberg, 65/468 Liceum Pedagogiczne im. Władysława Spasowskiego w Szczecinie, sygn. 4649.

Na podstawie zarządzeń Ministerstwa Oświaty w roku szkolnym 1952/53 usunięto z programu nauczania historię narodu żydowskiego, a w 1954/55 naukę języka żydowskiego. Jednak w szczecińskiej szkole starano się nie przerywać nauki tych przedmiotów i przetrwano do 1956 roku, kiedy zmiany polityczne w kraju umożliwiły powrót języka żydowskiego do programu. Językiem wykładowym większości przedmiotów był język polski. W klasach V–VII poza lekcjami języka i literatury żydowskiej, zajęcia ze wszystkich przedmiotów prowadzono w języku polskim. Tylko klasy młodsze miały lekcje prowadzone w jidysz.

W szkole uczyli nauczyciele, którzy byli autorami bądź tłumaczami wydawanych przez Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych. Szoel Ferdman napisał podręcznik do nauki gramatyki języka żydowskiego i przygotował wypisy z literatury żydowskiej dla klas VI i VII. Szejna Lew przetłumaczyła na język żydowski podręcznik do arytmetyki.

W szkole, jak w innych placówkach oświatowych, odbywały się różne zajęcia pozalekcyjne oraz działały koła Polskiego Czerwonego Krzyża, Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej oraz harcerstwo. Nauczycielka Irena Lebel prowadziła koło dramatyczne, które wystawiało przedstawienia nie tylko w macierzystej szkole, ale także w innych placówkach. W spektaklach dzieci grały w języku polskim i żydowskim. Sztuki dotyczyły obchodów świąt żydowskich i polskich, a także wystawiano bajki, np. Brzechwy czy prozę na podstawie twórczości Szolema Alejmana.

 

Występ uczniów Szkoły Podstawowej nr 28 im. I.L. Pereca w Szczecinie z okazji rocznicy powstania w Getcie Warszawskim. Szczecin, ok. 1955–1956 r.

 

Przedstawienie pt. „Królowa zima” przygotowane przez koło teatralne przy Szkole Podstawowej nr 28 im. I.L. Pereca w Szczecinie prowadzone przez Irenę Lebel, Szczecin, ok. 1956 r.

 

Grupa baletowa ze Szkoły Podstawowej nr 28 im. I.L. Pereca w Szczecinie podczas przedstawienia pt. „Lalki”. Szczecin, 1959 r.

Archiwum Państwowe w Szczecinie, Zbiór fotografii, Fotografie Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce Oddział w Szczecinie.

W roku szkolnym 1953/1954 do szkoły im. I.J. Pereca uczęszczało 220 uczniów. Dwa lata później było ich już 313. Była ich podobna ilość jak w poprzednim okresie, kiedy szkoła podlegała pod Wojewódzki Komitet Żydów Polskich. Od 1957 roku liczba uczniów zaczęła się zmniejszać. Było to związane z wyjazdami ludności żydowskiej z Polski. W roku szkolnym 1966/67 w szkole było już tylko 69 uczniów. Działalność szkoły zakończyły wydarzenia z 1968 roku, kiedy to władze komunistyczne spowodowały wydalenie z Polski prawie całej mniejszości żydowskiej.

 

Oprac. Anna Kandybowicz

 

Bibliografia:

Źródła archiwalne:

Archiwum Państwowe w Szczecinie, Urząd Wojewódzki Szczeciński

Archiwum Państwowe w Szczecinie, Liceum Pedagogiczne im. Władysława Spasowskiego w Szczecinie

Archiwum Państwowe w Szczecinie, Państwowy Urząd Repatriacyjny Oddział Wojewódzki w Szczecinie

 

Literatura:

Bartczak A., Mieczkowski J., Dzieje żydowskiej szkoły im. Icchaka Lejba Pereca w Szczecinie „Przegląd Zachodniopomorski”, 1996, nr 2.

Mieczkowski J., Z dziejów Żydów na Pomorzu Zachodnim, „Transodra online. Pogranicze polsko-niemieckie”.