Archiwum Państwowe w Szczecinie

Zapiska obituarna księcia Eryka I Pomorskiego

W zasobie Archiwum Państwowego w Szczecinie zapiski obituarne są licznie reprezentowane m.in. w zespole archiwalnym Kapituła Katedralna w Kamieniu Pomorskim. Stanowią ważne źródło do badań genealogicznych, ponieważ dostarczają wiadomości o dacie i miejscu zgonu, a także informują o miejscu pochówku danej osoby. Spisywane były przez duchownych głównie w celu wykorzystania ich w działalności komemoracyjnej (anniwersarzowej) kapituły. Anniwersarz, inaczej rocznicowe wspomnienie zmarłych (niekoniecznie przypadające w rocznicę śmierci), składał się z oficjum brewiarzowego oraz mszy świętej za zmarłych. Odnotowywano w nich zwykle imiona zmarłych członków wspólnoty kościoła katedralnego w Kamieniu Pomorskim (kanoników i wikariuszy), ważnych przedstawicieli kleru diecezjalnego (np. ordynariuszy, sufraganów, oficjałów, archidiakonów), jak również osób świeckich.

W przedreformacyjnych aktach kapituły katedralnej w Kamieniu Pomorskim zachowała się zapiska obituarna księcia Eryka I Pomorskiego (1449–1459). Jej treść wnosi nowe informacje do dyskusji naukowej na temat wskazania dokładnej daty dziennej śmierci byłego władcy królestw Danii, Szwecji i Norwegii, tworzących Unię Kalmarską, stanowiącej u schyłku średniowiecza największy organizm państwowy w Europie.

Sporządzona została na pierwszej karcie jednej z dutek, zawierającej rejestry uposażenia prebend kanonickich i niższych beneficjów w kościele katedralnym w Kamieniu Pomorskim. Zapiski te pochodzą z lat 1487–1503. Wszystkie zostały sporządzone tę samą ręką, brązowym atramentem. Żadna z nich nie jest sygnowana podpisem notariusza. Dutka ma rozmiary 10 cm szerokości i 32 cm długości, składa się łącznie z 22 kart. Poprzez zszycie została ona połączona z dutką o nieco większych rozmiarach (11,5 x 33 cm), zawierającą protokoły z posiedzeń kanoników kamieńskich oraz różnego typu dekrety kapitulne z lat 1500–1504. Rękopis nie posiada oryginalnej oprawy.

Na tej samej karcie znajdują się znajdują się także trzy inne noty nekrologiczne prominentnych duchownych diecezji kamieńskiej: zmarłego 3 VIII 1468 r. biskupa kamieńskiego Henninga Iwena (1446/1449–1468) i archidiakona dymińskiego Henninga Dabermanna (1466–1490), poświadczonego jako zmarły 3 VIII 1490 r. Pod zapiską poświęconą Erykowi I znajduje się jeszcze jedna nota podająca datę śmierci kanonika kamieńskiego Nikolausa Krusse (zm. 13 XI 1492). Wszystkie noty zostały spisane najprawdopodobniej w tym samym czasie oraz przez tego samego notariusza kapitulnego. Funkcję tę w tym czasie sprawował kleryk diecezji kamieńskiej Nikolaus Danckquardt (zm. 1504). Analiza paleograficzna tekstu omawianych wyżej not z tekstem prowadzonej przez niego metryki kapitulnej wykazała, że zostały sporządzone jego „ręką”.

            Eryk I był synem księcia słupskiego Warcisława VII (1377–1395) i Marii, córki księcia meklemburskiego Henryka III (1379–1383). Na chrzcie otrzymał imię Bogusław. Imię Eryk (III) otrzymał po objęciu tronu w Norwegii (po 1389 r.). Za sprawą swej ciotki, królowej duńskiej Małgorzaty (1375–1412), został 15 II 1388 r. wyznaczony na następcę tronu norweskiego. Po 6 I 1396 r. został władcą królestwa duńskiego, otrzymując imię Eryka VII. Szwedzki tron uzyskał 11 VI 1396 r. W ostatnim z królestw rządy sprawował jako Eryk XIII. Samodzielne rządy rozpoczął po śmierci królowej Małgorzaty w 1412 r. We wszystkich trzech królestwach tworzących Unię Kalmarską został zdetronizowany. Koronę duńską stracił 23 VI 1439 r., następnie szwedzką w 1439 r., norweską w 1442 r. W księstwie słupskim sprawował rządy wraz z księżną Marią, wdową po księciu Bogusławie IX (1418–1446). Za siedzibę obrał Darłowo, gdzie według prezentowanej niżej transkrypcji zapiski obituarnej zmarł w wigilię Święta Bożego Ciała 1459 r., tj. 23 V 1459 r.

In vigilia Corporis X[risti] obiit se[re]nissim[us] illustri[ssi]m[us] pri[n]ceps Eric[us] rex Dacie, Szwecie, Norwegie in Ruge[nwol]d[em] Anno [et caetera] D[omi]ni LIX c[uiu]s a[n]i[m]a r[e]quiescat in pace. In p[a]ro[chia]li ecclesia[m] ibidem Ruge[nwol]d[em] ^asepultus^a.

^a-aDopiska sporządzona ciemniejszym atramentem. Ręka ta sama.

O ile data roczna zgonu księcia Eryka I w historiografii niemieckiej, polskiej i skandynawskiej nie budzi najmniejszych wątpliwości i jest od dawna jest przyjęta w nauce, to wyznaczenie daty dziennej pozostaje wciąż dyskusyjne. Zdaniem Gottfrieda von Bülowa (1831–1907) książę Eryk I zmarł przed 16 VI 1459 r. Martin Wehrmann wyraził pogląd, że Eryk I został wspomniany jako zmarły 9 IX 1459 r. Roderich Schmidt daty jego śmierci doszukiwał się między 3 V a 16 VI 1459 r. Do podobnych wniosków doszedł również Edward Rymar, który podaje, że Eryk I zmarł zapewne 3 V, a na pewno przed 16 VI 1459 r., bo jak podaje tego dnia rządy sprawował już książę Eryk II (1459–1474). Ponadto zupełnie słusznie zakwestionował wiarygodność noty obituarnej poświęconej byłemu skandynawskiemu władcy, znajdującej się w nekrologu darłowskich kartuzów, według której Eryk I zmarł 24 IX 1459 r.

Data dzienna (23 maja) zgonu księcia Eryka I, przekazywana przez opublikowaną wyżej zapiskę obituarną mieści się w przedziale czasowym zaproponowanym przez Rodericha Schmidta, którego wnioski następnie źródłowo potwierdził i rzeczowo uzasadnił Edward Rymar. Po drugie wiadomo, że dokładność zapisek obituarnych sporządzanych przez notariuszy zatrudnionych w kancelariach kapitulnych czy klasztornych, zawsze wiązała się wiarygodnością podstawy na której się opierał się pisarz. Być może był to nieznany nam dziś kalendarz-nekrolog kapituły, bądź niezachowane XV-wieczne protokoły z posiedzeń kapitulnych, rejestry wpłat anniwersarzowych, bądź innego rodzaju materiały, w których znalazły się informacje rejestrujące daty zgonów wysokich rangą duchownych diecezji kamieńskiej oraz osób świeckich. Omawiana nota, podobnie jak znajdujące się na tej samej karcie zapisy dotyczące śmierci wysokich rangą duchownych diecezji kamieńskiej, została sporządzona najpewniej w jednym czasie oraz tą samą ręką – notariusza kapituły kamieńskiej Nikolausa Danckquardta. Podkreślić należy, że daty śmierci przekazywane przez noty poświęcone duchownym udało się zweryfikować pozytywnie w oparciu o inne materiały źródłowe, w tym sporządzonej ex post blisko ponad trzydzieści lat notę nekrologiczną biskupa kamieńskiego Henninga Iwena. Można więc przyjąć, że zapiska obituarna księcia Eryka I Pomorskiego również zawiera wiarygodne informacje.

Jednostka archiwalna z której została odpisana zapiska obituarna księcia Eryka I została zdigitalizowana i została udostępniona w portalu Szukaj w Archiwach.