Archiwum Państwowe w Szczecinie

XVI-wieczna mapa Doliny Siedmiu Młynów

Rozwój osadnictwa i gospodarki przyczynił się do powstawania map wielkoskalowych. W XVI wieku mapy wielkoskalowe były ważnym elementem dowodowym w procesach sądowych, których przedmiot stanowiły spory o granice majątków i prawa do użytkowania gruntów. W późniejszym czasie znaczenia nabierają mapy gruntowe przedstawiające m.in. stosunki własnościowe, stan zagospodarowania i zasiedlenia ziemi oraz posiadania konkretnego właściciela. Pojawiają się one coraz częściej jako załącznik do rejestrów pomiarowych, zawierających szczegółowe opisy topograficzne. Kartografia wielkoskalowa oprócz wykorzystywania jej w celach prawno-majątkowych, służyła także gospodarce rolnej, górnictwu, komunikacji, wojskowości, np. przy budowaniu fortyfikacji, przy regulacji cieków wodnych.

W XVII w. mapy obowiązkowo pojawiają się w sądzie, stając się coraz istotniejszym elementem dowodowym. Najczęściej są to mapy graniczne dóbr, przedstawiające przebieg granic pomiędzy skonfliktowanymi właścicielami majątków. Mapy te początkowo miały charakter prostych przekazów kartograficznych i nie zawsze były sporządzane przez geometrów. Sytuację na mapie przedstawiano za pomocą zrozumiałych dla wszystkich obrazów, umieszczano fragmenty tekstów, rysunki czy też widoki niejednokrotnie malowane z rzeczywistości. Jednoczesne zamieszczenie obrazów i opisów wynikało z braku istnienia ujednoliconego systemu znaków zrozumiałych dla wszystkich, a także braku legendy, która by objaśniała użyte symbole. Często zawierały nie tylko sporny obszar, ale też okoliczne wsie, miasta, lasy, sieć wodną oraz inne szczegóły topograficzne. Najstarsze z map nie opierały się na dokładnych pomiarach, ale na znajomości terenu i wizji lokalnej. Dlatego też daleko im do precyzyjnego przedstawienia kierunków i odległości pomiędzy poszczególnymi obiektami.

Źródło: AP Szczecin, Sąd Kameralny Rzeszy w Wetzlar (65/6), sygn. 1538

Do tego typu map należy mapa Doliny Siedmiu Młynów [Abriss pro Intormolium Im Sachen Altten Stettin contra Pommern] z 1590 roku. Została sporządzona na papierze, podklejonym płótnem z wyciętym okienkiem na adnotację znajdującą się na odwrocie. Obecnie na mapie występują licznie drobne ubytki. Uszkodzenia te powstały na skutek przechowywania złożonego obiektu w teczce sprawy.

Mapa swym zasięgiem obejmuje tereny na zachód, północny-zachód i na północ od Szczecina. Jej zachodnią granicę wyznacza wieś Krzekowo i linia stawów młyńskich, północną – cieki wodne, będące dopływami Osówki (Klingende Beeke) głównej rzeki na mapie. Najbardziej wysunięta na północ wieś Warszewo włącznie z wsią Grabowo i pojawiająca się od tego momentu rzeka Odra, stanowią wschodnią granicą arkusza. Szczecin znajduje się w prawym dolnym rogu mapy. Mapa przedstawia obszar o szerokości ok. 6 km od Grabowa do Krzekowa i długości ok. 6,5 km od Szczecina do Osowa. Na mapie zaznaczono 6 wsi: Warszewo (Warsow), Osów (Wussow), Niemierzyn (Nemitz), Krzekowo (Krekow) i dwie bez nazwy, z czego jedna to Grabowo oraz miasto Szczecin (Stettin).

Prezentowany obiekt kartograficzny nie posiada podziałki liniowej. Średnia wyliczona skala wynosi w przybliżeniu 1:10000. Warto podkreślić, że kierunki, rozmieszczenie wsi w stosunku do Szczecina i pomiędzy sobą zostały poprawnie przedstawione. Jedyny wyjątek stanowi wieś Warszewo, która została naniesiona zbyt wysoko. Wierne przedstawienie odległości na mapie nie było jej głównym zamierzeniem, a jedynie właściwe zorientowanie się we wzajemnym położeniu poszczególnych wsi i obiektów oraz przedmiotu sporu.

Sieć wodna jest istotnym elementem omawianego źródła kartograficznego, gdyż jego główną treścią jest spór o młyn wodny. Bieg rzeki głównej Osówki (Klingebeke) wyobrażony został za pomocą ciągłej niebieskiej linii. Na mapie Osówka uchodzi do Odry na wysokości wsi Grabowo (Grabowo-Drzetowo), tuż za zabudowaniami Zamku Odrzańskiego. Wzdłuż całego odcinka Osówki wydzielono łącznie 12 jezior i stawów, przez które przepływa i jeden staw, niepołączony z systemem rzeki. Namalowana na mapie Osówka ma bardzo liczne dopływy, znajdujące się w jej górnym biegu. Autor mapy wszystkie cieki zasilające wody potoku ponumerował od 1 do 15. Jedynie przy numerze 1 umieścił informacje (Klingeberge Davon die Klingebeke dem Namehal), w ten sposób oznaczając źródła Młynówki (inna nazwa Osówka). Niewątpliwie sieć wodna na mapie została przedstawiona schematycznie. Świadczy o tym uproszczenie linii spływu wód rzeki głównej i dopływów, a także pominięcie niektórych cieków poniżej miejsca spornego (pozbawionych młynów wodnych).

 

Fragment mapy obejmujący Dolinę Siedmiu Młynów.

Dolina Siedmiu Młynów obejmuje obszar od górnego Osowa do Głębokiego, swoją nazwą nawiązuje do lokowanych tutaj młynów. Powstałe przez spiętrzenie w górnym biegu rzeki Osówki stawy wzięły swoje nazwy od młynów wodnych. Poczynając od źródeł Osówki, bezpośrednio nad wsią Osów, najwyżej położona jest Wyszyna (Obermule), następnie Łomot (Micheln Vamhagensmüle), Nagórnik (Bergmohr), Zacisze (Stadtmüle Madgebrhe), Uroczysko (Radsmüle Popliumhe), Ustronie (uszkodzony napis) i ostatni w dolinie Zazulin (Stad müle Kükük), który wysechł i zarósł. Następnie na mapie umieszczono staw, którego nazwa – Rowpol, oznacza trzcinowisko. Obok niego zlokalizowano sporny młyn, zwany Stafast. Na mapie w biegu rzeki Osówki oznaczono jeszcze inne stawy są to kolejno: Goplana (Sandtsehe) wraz z młynem (M. G. hern Mule) i położone w pobliżu jezioro Głuszec (Schwartzesehe). Następnie wyrysowane są trzy jeziora bez opisów, przy których ulokowano kolejne młyny. Można jednak założyć, że kolejnym zbiornikiem wodnym jest staw młyński, wraz z młynem Lübsche’go (Lübsche Mühle), które nie dotrwały do współczesnych czasów. Dalej jezioro Rusałka (Westend See) i ulokowany przy nim młyn Słodowy (Malz Mühle). Ostatni staw i młyn Miedziany (Küpfermühle) zlokalizowane są na granicy Grabowa ze Szczecinem, do dzisiaj oba nie przetrwały. Nieoznakowany młyn i niewielki staw młyński ulokowane nad wsią Niemierzyn, położony nad potokiem Warszewiec, wskazuje na Młyn Kurzy (Kükenmühle). Obraz jezior i stawów na tej dawnej mapie jest schematyczny, jednak ich wzajemne położenie można uznać za poprawne z wyjątkiem kilku stawów młyńskich w Dolinie Siedmiu Młynów, które zamiast być ułożone na jednym poziomie z lekkim spadkiem, zgodnie z nurtem rzeki, nagle na mapie zakręcają i dwa ostatnie zmieniają swoje wzajemne położenie na południkowe. Nie ma to jednak wpływu na wagę mapy, gdyż jej główna treść zawarta jest w opisach na niej rozmieszczonych.

Na mapie umieszczono nazwy własne wsi, młynów i jednocześnie stawów młyńskich przy nich powstałych. Częstym pojawiającym się dopiskiem jest słowem rads, oznaczające własność miasta Szczecin. Ponadto młyny oraz wsie należące do miasta poprzedza wcześniej wyraz Stad (Stadt) – miasto. Równie często pojawiającymi się słowami, niejednokrotnie różnie pisanymi, a określającymi granicę zasięgu posiadłości miejskich są: Stad Eigenthums, Stad Eigmohe, Stad Eigendomb, Stad grund, Stadtfeldt, Stadfeldmark. Najdłuższą informacją zamieszczoną na mapie, jest ta dotycząca przyczyny sporu: Stafast so wurde, die Streitig müele genent ist auff der Stad grund und bode an alle frule belege und Im Flacken Ackerfeld anprlegt dadurch das Wiehewide der Arme leute. Entzogen und der Acker Ful ubengossen und Vore … wirdt. Sporny młyn zwany Stafast został wybudowany przez kanclerza książęcego Ottona von Ramina na gruntach będących własnością miasta Szczecina. W aktach sprawy toczącego się sporu nie odnaleziono wzmianki o poleceniu wyrysowania mapy. Jednak na kartach poszytów zachowały się opisy terenów będących własnością miejską położonych w najbliższej okolicy miejsca spornego młyna. Konflikt ten rozpatrywany był przez Sąd Kameralny Rzeszy w Wetzlarze (Reichskammergericht in Wetzlar), w którego aktach zachowała się omawiana mapa i dokumentacja procesu z lat 1587–1591. Prezentowany obiekt kartograficzny stanowił element dowodowy, poświadczający roszczenia Rady Miasta Szczecin.

 

Fragment mapy dotyczący spornego młyna.

 

Mapa została sporządzona techniką malarską, najprawdopodobniej przez doświadczonego malarza. Świadczyłaby o tym plastycznie wymalowana fizjografia okolicy, m.in. wzniesienia w północnej części dzisiejszego Szczecina rozdzielone licznymi obniżeniami terenu. Tereny zalesione zostały przedstawione jako skupiska drzew i krzewów, które także są tłem dla zabudowań wiejskich. Pojawiają się również pojedyncze drzewa i krzewy. Jasne pasy, w większości odchodzące od zabudowań Szczecina, obrazują drogi. Zabudowa młyńska została uproszczona. Wymalowane budynki młynów są jednakowe, w większości posiadają drzwi i okna oraz spadzisty, czerwony dach z kominem. Obok budynków, raz po ich lewej bądź prawej stronie, usytuowane jest koło młyńskie. Niektóre z budynków u spodu najprawdopodobniej posiada palowanie, co świadczyłoby o tym, że stały na rzece. Z systemem rzeczki związane są również mostki oraz trzy małe wąskie budowle, prawdopodobnie mnichy stawowe.

 

Fragment mapy. Wieś Krzekowo. 

 

  

Fragment mapy. Wieś Warszewo

 

Fragment mapy. Wieś Osów.

 

Na mapie namalowano zabudowania mieszkalne i gospodarcze, np. owczarnię, należącą do miasta. Rozmieszczenie i liczba budynków w poszczególnych wsiach jest przypadkowa. Spośród wszystkich widoków miejscowości wiejskich wyróżnia się wizerunek Warszewa z budynkiem kościoła, zwieńczonego strzelistą wieżą. Na szczególną uwagę zasługuje widok miasta Szczecina i znajdujący się tuż nad nim rysunek zamku Oderburg na Grabowie. W centralnym punkcie panoramy Szczecina, malowanej od strony południowej, nad dachami kamienic wznosi się najprawdopodobniej kościół św. Jakuba, który w owym czasie był farą miejską. Na dachu kościoła autor umieścił napis Stettin. Na pierwszym planie znajdują się niczym nieosłonięte kamienice, do których od zachodu dochodzi fragment murów miejskich wraz z bramami. Poza miastem, wzdłuż brzegu rzeki Odry, rozciąga się szereg budynków Dolnego Wiku. Panorama miasta nie została oddana wiernie, lecz analogicznie jak pozostałe na niej widoki ma charakter poglądowy i eksponujący elementy wyjątkowo znaczące według twórcy mapy. Szczególnie cennym wśród znajdujących się na mapie wizerunków jest obraz Oderburga.

 

Fragment mapy. Zamek Oderburg i miasto Szczecin.

 

Najprawdopodobniej jest to jedno z najstarszych zachowanych przedstawień Zamku Odrzańskiego, podmiejskiej siedziby książąt szczecińskich. Istnieją jeszcze dwa znane obiekty, na których zamek książęcy został uwieczniony: obraz z „Domu Żeglarza” i perspektywiczny plan miasta H. Kotego, ilustrujące bardziej szczegółowo i dokładniej omawianą budowlę. Jednakże namalowany na mapie wizerunek Oderburga, pomimo swojej prostoty jest równie cenny. Najwyższa wieża zwieńczona kopulastym hełmem i długa iglicą usytuowana jest na mapie w kierunku południowym. Dwie kolejne to tylko dwie wąskie, niskie, proste i spiczaste wieżyczki. Oprócz budowli zamku na jego tle zostały umieszczone jeszcze dwa różnej wielkości budynki. Całość, włącznie z drzewami, została otoczona murem, a od strony południowej widoczna jest brama. Pozostałe elementy mapy mają charakter dekoracyjny. Mowa tu o statku poruszającym się po wodach Odry oraz konturach pięciu postaci przemieszczających się po polach i drogach, niosących na swych barkach prawdopodobnie narzędzia rolnicze.   

Autor mapy nie zamieścił na niej swojego imienia i nazwiska ani znaku. Stąd też trudno ustalić, z jakich kręgów się wywodził. Jednak musiał pochodzić ze Szczecina lub jego okolic, ponieważ poprawnie ustalił wzajemne położenie wsi względem siebie i miasta. Aczkolwiek istnieją błędy, do których należy zaliczyć niepoprawny kierunek zwrócenia wieży kościelnej czy brak dwóch wież zamku Oderburg, które pojawiając się na niewiele późniejszych widokach. Mimo iż mapa nie jest efektem pracy mierniczego, na co wskazuje brak zachowanej stałej skali na prezentowanym obszarze, schematyczność przedstawienia sieci hydrograficznej, a także jej malarski charakter, wnosi wiele informacji o ówczesnym krajobrazie terenów przyległych do Szczecina. Jednocześnie ukazuje ówczesne zaplecze gospodarcze miasta, stan własnościowy i liczbę młynów. Na wyrok sądu, dotyczącego sporu toczącego się w latach 1587–1591 pomiędzy kanclerzem książęcym a Radą Miasta Szczecin, mogła mieć wpływ owa mapa, na odwrocie której podany został rok 1590, a rok później sprawa została zamknięta.

 

Oprac. Nina Jastrzemska

 

Literatura:

 

1. S. Alexandrowicz, „Kartografia wielkiego Księstwa Litewskiego od XV do połowy XVIII wieku”, Warszawa 2012
2. S. Alexandrowicz, Mapy majątkowe północnego Podlasia, w: Kwartalnik historii kultury materialnej, Rok XIV, Nr. 2, Warszawa 1966
3. A. Bartosiewicz, H. Bartosiewicz, „Kartografia miast Mazowsza i ziemi dobrzyńskiej do końca XIX wieku”, Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora, NDAP, AGAD, Warszawa-Pułstusk 2012
4. H. Bartosiewicz, „Z dziejów kartografii Mazowsza i ziem sąsiednich XVII-XX wieku”, Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora, GEODETA Sp. z. o. o, Warszawa-Pułstusk 2012
5. H. Berghaus, “Landbuch des Herzogthums Pommern und des Fürstenthums Rügen. Geschichte der Stadt Stettin, der Hauptstadt von Pommern.”, Th.2 Bd. 9, Berlin-Wriezen a/O 1876
6. L.W. Brüggemann, “Ausführliche Beschreibung des gegenwärtigen Zustandes des Königl. Preussischen Herzogthums Vor – und Hinter – Pommern.” Bd. 1., Stettin 1779
7. J. Gołaski, M. Jankowska, „Dawna mapa w pracy historyka geodezji” w: Z dziejów kartografii Mapa w pracy historyka” Tom XI, pod red. T. Bogacz i B. Konopskiej, Wrocław-Warszawa 1999
8. M. Stelmach, „Historia Kartografii Pomorza Zachodniego do końca XVIII wieku”, Rozprawy i Studia -Uniwersytet Szczeciński T. 98 (172), Szczecin 1991
9. J. Stoksik, „Geometrzy małopolscy do końca XVIII wieku”, Archiwum Narodowe w Krakowie, Karków 2013
10.  J. Stoksik, „Rękopiśmienne przekazy kartograficzne jako źródło do badań naukowych”, w: „Z dziejów kartografii Mapa w pracy historyka” Tom XI, pod red. T. Bogacz i B. Konopskiej, Wrocław-Warszawa 1999
11.  J. Szeliga, „Rozwój kartografii Wybrzeża Gdańskiego do roku 1772”, Ossolineum, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, Łódź 1982