Archiwum Państwowe w Szczecinie

Wydarzenia Grudnia 1970 roku w Szczecinie w materiałach archiwalnych

W dniach 14–22 grudnia 1970 r. w miastach polskiego Wybrzeża (Gdańsku, Gdyni, Szczecinie, Elblągu, Słupsku) miały miejsce gwałtowne protesty robotnicze. Ich bezpośrednią przyczyną było wprowadzenie przez centralne władze państwowe (12 grudnia) podwyżek cen na niektóre podstawowe artykuły spożywcze, a głębszą – ogólna sytuacja materialna i społeczna; z czasem do postulatów dołączono także hasła polityczne. Przeszły one do historii jako: „Wydarzenia Grudniowe”, „Rewolta Grudniowa”, „Wypadki Grudniowe”, „Masakra na Wybrzeżu” czy „Grudzień 1970” – jako jeden z tzw. polskich miesięcy, kiedy to różne grupy społeczne (robotnicy, studenci) sprzeciwiały się działaniom ówczesnej władzy i narzuconemu systemowi politycznemu.

W Szczecinie protesty rozpoczęły się w czwartek, 17 grudnia 1970 r., i od razu przybrały szczególnie gwałtowny i dramatyczny przebieg. Robotnicy Stoczni Szczecińskiej im. A. Warskiego i Szczecińskiej Stoczni Remontowej „Gryfia” wyszli w akcie sprzeciwu na ulice miasta. Do rosnącego tłumu przyłączali się pracownicy innych zakładów, przechodnie i młodzież szkolna. Kulminacyjnym momentem, po kilku nieudanych próbach powstrzymania marszu przez oddziały Milicji Obywatelskiej, było podpalenie opuszczonego uprzednio przez działaczy partyjnych gmachu Komitetu Wojewódzkiego PZPR oraz, następnie, atak na Komendę Wojewódzką MO. To właśnie wtedy milicja i wysłane w międzyczasie do wsparcia oddziały wojskowe (z transporterami opancerzonymi i czołgami) użyły broni palnej, co skutkowało ofiarami śmiertelnymi (w dużej części wśród przypadkowych osób) oraz dziesiątkami rannych. Konsekwencją zdarzeń było wprowadzenie przez Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej godziny milicyjnej i przyspieszonego postępowania karno-administracyjnego, co nosiło znamiona stanu wyjątkowego.

 

01. Protokół posiedzenia PWRN w Szczecinie z 17 grudnia 1970 r. (PWRN w Szczecinie, sygn. 1003)

 

02. Zarządzenie porządkowe nr 50/721/70 PWRN w Szczecinie w sprawie zapewnienia spokoju i porządku publicznego (PWRN w Szczecinie, sygn. 1003)

 

03. Wykaz osób, którym udzielono pierwszej pomocy w dniach 17-20 grudnia 1970 w Miejskiej Przychodni Rejonowej nr 11
(Prokuratura Wojewódzka w Szczecinie, sygn. 518)

Nazajutrz, w otoczonej przez wojsko i milicję Stoczni im. A. Warskiego rozpoczął się strajk okupacyjny, do którego w krótkim czasie przyłączyły się liczne zakłady pracy ze Szczecina i okolic, osiągając łączną liczbę 120 (wg M. Paziewskiego,Grudzień 1970 w Szczecinie, Szczecin 2013). Powołano Komitet Strajkowy, który przekształcił się w Ogólnomiejski Komitet Strajkowy, a następnie sformułował 21 postulatów o charakterze zarówno ekonomicznym, jak i politycznym. W dniach 19–20 grudnia podjęto rozmowy z przedstawicielami rządzącej partii, w wyniku których musiano zrezygnować z większości postulatów, a strajk miał się zakończyć. Jednakże wynik negocjacji nie zadowolił wszystkich strajkujących, stąd też część pracowników niektórych zakładów (w tym Stoczni Szczecińskiej), kontynuowała protest aż do 22 grudnia, kiedy to został ostatecznie zakończony na skutek zbliżających się świąt Bożego Narodzenia i narastającej presji władzy. Szczecin był w tych dniach wyjątkowy w skali kraju ze względu na długość trwania strajku i jego skalę, a także z powodu powstania (co prawda efemerycznych) organów strajkowych oraz sformułowania postulatów do władz. Było to świadectwem rosnącej świadomości obywatelskiej i postępującej integracji szczecińskiej, napływowej społeczności, a poniekąd także zapowiedzią wydarzeń, które 10 lat później doprowadziły do powstania NSZZ „Solidarność”.

 

04. Protokół zebrania przedstawicieli zakładów pracy z 19 grudnia 1970 r. ws. powołania Ogólnomiejskiego Komitetu Strajkowego (KW PZPR w Szczecinie, sygn. 3524).

 

05. Żądania robotników zatwierdzone przez Komitet Strajkowy przy Stoczni Szczecińskiej
i Remontowej (Zbiór druków ulotnych, sygn. 1198).

 

06. Protokół ze spotkania ws. ustaleń między przedstawicielami władz partyjnych
i administracyjnych województwa i miasta Szczecina z przedstawicielami załóg Stoczni Szczecińskiej i Szczecińskiej Stoczni Remontowej, odbytego 19-20 grudnia 1970
(Wojewódzka Rada Związków Zawodowych w Szczecinie, sygn. 607).

Wydarzenia grudniowe pozostawiły po sobie wiele śladów w postaci powstałej wówczas dokumentacji, a także druków ulotnych i fotografii. Znaczna część tych materiałów, wytworzona przez aparat administracyjny i partyjny, organa śledcze, związki zawodowe czy zakłady pracy, zachowała się w zasobie Archiwum Państwowego w Szczecinie.

Szczególnym typem źródeł są materiały ulotne (ulotki, afisze, plakaty). Zgodnie z definicją, posiadają zazwyczaj krótkotrwałą wartość użytkową, tworzone są zgodnie z potrzebą chwili, celem poinformowania o jakimś wydarzeniu, przekazania informacji itp. W momentach społecznych i politycznych przesileń, a takim niewątpliwie był grudzień 1970 r., służyły przede wszystkim walce propagandowej, przekazaniu własnego punktu widzenia, apeli, żądań, były sposobem oddziaływania na masy. Dla strajkujących miały głównie na celu przedstawienie szerszemu ogółowi swych postulatów i racji, dla organów władzy – uspokojenie nastrojów i doprowadzenie do zakończenia protestu. W przeciwieństwie do dokumentów, zachowały się w bardzo wielu egzemplarzach, gdyż drukowane były (a potem powielane) w tysiącach sztuk. Ich kolportaż odbywał się w mieście i w zakładach pracy na różne sposoby – były roznoszone pieszo, rozwożone komunikacją miejską i taksówkami, a w przypadku odezw władz politycznych – nawet zrzucane z helikopterów.

 

07. Odezwa PWRN i KW PZPR w Szczecinie oraz Wojewódzkiej Komisji Związków Zawodowych do robotników Szczecina, 18.12.1970 (KW PZPR w Szczecinie, sygn. 6017)

 

08. Odezwa Wojewódzkiego Komitetu Frontu Jedności Narodu do mieszkańców Szczecina, 18.12.1970 (KW PZPR w Szczecinie, sygn. 6017)

 

09. Odezwa rektorów i sekretarzy komitetów uczelnianych PZPR wyższych uczelni Szczecina do studentek i studentów z 18 grudnia 1970 r. (Zbiór akt działaczy opozycji demokratycznej na Pomorzu Zachodnim, sygn. 201).

 

10. Odezwa Komitetów Strajkowych z siedzibą w Stoczni Szczecińskiej do obywateli miasta Szczecina z 19.12.1970 r. (Zbiór druków ulotnych, sygn. 64)

 

11. Odezwa kierownictwa partyjnego i służbowego KWMO w Szczecinie do „matek, żon, córek i synów funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa i Milicji Obywatelskiej województwa szczecińskiego”, 31.12.1970 (Zbiór druków ulotnych, sygn. 1016)

Uzupełnieniem przejawów działalności opozycyjnej społeczeństwa są przykłady wierszy czy też piosenek ułożonych do znanych melodii, mających na celu zarówno upamiętnienie tragicznych wydarzeń, jak i o charakterze satyrycznym.

 

12. Przykładowy tekst jednej z piosenek odnoszącej się do wydarzeń
Grudnia 1970 roku w Szczecinie (Zbiór akt działaczy opozycji demokratycznej
na Pomorzu Zachodnim, sygn. 154).

Niewątpliwy unikat stanowi dokumentacja Komitetu Strajkowego Stoczni Szczecińskiej im. A. Warskiego. Został on wybrany 18 grudnia 1970 r. w godzinach popołudniowych. W jego skład weszło początkowo 10 osób, a jego przewodniczącym został Mieczysław Dopierała. Ściśle współpracował z analogicznym, powstałym zresztą nieco wcześniej, komitetem w Szczecińskiej Stoczni Remontowej „Gryfia”. Szybko ustalono, że oba komitety będą występować razem, choć kluczową rolę odgrywał „Warski” ze względu na wielkość i prestiż zakładu. Ostatecznie delegacje 12 zakładów ze Szczecina i Polic powołały Ogólnomiejski Komitet Strajkowy (OKS), który jednak posługiwał się oficjalnie innymi nazwami (choćby, jak na ulotkach, „Komitety Strajkowe z siedzibą w Stoczni Szczecińskiej”). Akta komitetu to jedyny, poza nielicznymi ulotkami, przykład materiałów wytworzonych w tych dniach przez stronę społeczną. Stanowią one świadectwo strajku okupacyjnego o charakterze strajku powszechnego, który na niemal dekadę przed powstaniem „Solidarności” objął aglomerację szczecińską. Obrazują działalność Komitetu Strajkowego w dniach od 18 do 22 grudnia, współpracę z innymi zakładami Szczecina i okolicy, zgłaszane postulaty, wydawane zarządzenia porządkowe oraz przebieg rozmów z przedstawicielami władz, a także sprawy techniczno-organizacyjne. Obecnie akta te tworzą jedną jednostkę archiwalną, która została włączona do zespołu 65/858 Komitet Wojewódzki PZPR w Szczecinie (sygn. 3524).

 

13. Komunikat Komitetu Strajkowego w Stoczni Szczecińskiej im. A. Warskiego
(KW PZPR w Szczecinie, sygn. 3524).

Warte wspomnienia są również akta Komisji Odszkodowawczej powołanej przy PWRN w Szczecinie na mocy uchwały Rady Ministrów z 30 grudnia 1970 r. (miała ona charakter „ściśle poufny – nie do publikacji”) ws. doraźnych świadczeń pieniężnych dla osób poszkodowanych w związku z wypadkami na Wybrzeżu. Zajmowała się ona wypłatą jednorazowych świadczeń osobom, które utraciły swych bliskich, bądź doznały uszczerbku na zdrowiu w trakcie strajków i demonstracji. Ponadto Państwowy Zakład Ubezpieczeń (PZU) został upoważniony do wypłaty odszkodowań za szkody materialne. W aktach Komisji Odszkodowawczej zachowały się m.in. protokoły posiedzeń za okres od lutego 1971 do stycznia 1972 r., wykazy wypłaconych odszkodowań oraz akta rozpatrywanych wniosków złożonych przez poszkodowanych (rodziny zabitych, osoby ranne, ci którzy ponieśli szkody materialne).

 

14. Uchwała Rady Ministrów z 30 grudnia 1970 r. w sprawie doraźnych świadczeń pieniężnych dla osób poszkodowanych w związku z wypadkami na Wybrzeżu
(PWRN w Szczecinie, sygn. 1090)

 

15. Protokół posiedzenia Komisji Odszkodowań z dnia 12 marca 1971 r.
(PWRN w Szczecinie, sygn. 1089)

 

16. Zgłoszenie wypadku – zranienia przez odłamek 17 grudnia 1970 r.
(PWRN w Szczecinie, sygn. 1096)

 

17. Postanowienie o przyznaniu odszkodowania z tytułu odniesionych obrażeń na ciele (PWRN w Szczecinie, sygn. 1096)

Powyższy temat został szerzej omówiony w „Szczecińskich Studiach Archiwalno-Historycznych”, T. II (2018) [http://ssah.szczecin.pl/czytaj-online.html]

Oprac. Bartosz Sitarz