Archiwum Państwowe w Szczecinie

Recepcja antycznej retoryki w XVII-wiecznym Szczecinie. "Progymnasmata Aphtoniana" Johannesa Micraeliusa

 

Retoryka stanowiła jedną z najważniejszych dziedzin wiedzy we wczesnej epoce nowożytnej w rezultacie renesansowej fascynacji kulturą i literaturą antyczną. Nie oznaczało to jednak, że była całkowicie nieobecna na średniowiecznych uniwersytetach Zachodniej Europy. Nauczano jej jednak głównie w oparciu o tradycję cycerońską, a więc łacińską. Wynikało to oczywiście z niemal całkowitego zaniku znajomości języka greckiego na zachodzie Europy. We wschodniej jej części natomiast, w obrębie cywilizacji bizantyńskiej, kontynuowano nauczanie retoryki w sposób nieprzerwany od czasów starożytnych w oparciu o tradycję grecką, tj. podręczniki retoryki autorstwa Hermogenesa (przełom II i III w.): Progymnasmata (Wstępne ćwiczenia retoryczne), O stanach sprawy, O inwencji i O postaciach stylu oraz przy pomocy lepiej dostosowanego do wstępnej nauki retoryki, poprawiony podręcznik autorstwa niejakiego Aftoniosa z IV wieku (Progymnasmata).

Pogorszenie się sytuacji politycznej Cesarstwa Bizantyńskiego (wraz z wiszącym nad nim nieustannie od początku XIV w. widmem tureckiej dominacji) sprawiło, że na Zachód, głównie do miast włoskich, zaczęli napływać uczeni ze wschodu, dla których greka była językiem ojczystym. Nie bez znaczenia były też tutaj coraz intensywniejsze kontakty polityczne i religijne między Cesarstwem a Papiestwem i królestwami Zachodu. Wówczas łacińscy uczeni, przedstawiciele papieża i państw włoskich, nawiązywali kontakty z delegatami bizantyńskimi, którymi najczęściej byli najwyżsi urzędnicy państwowi i dyplomaci. To właśnie oni umożliwili włoskim uczonym poznanie greckiej myśli retorycznej za pośrednictwem łacińskich przekładów klasyków. Jerzy z Trapezuntu przełożył Retorykę Arystotelesa ok. 1443–1447 r., która następnie, wiele lat później w 1476/7 roku ukazała się drukiem. Ostatnie dekady XV w. przyniosły też przekład aftoniuszowych Progymnasmatów w postaci wydania autorstwa Aldusa Manutiusa z 1509 roku.

Znajomość greki wśród włoskich uczonych oraz wynalezienie druku przyczyniły się w rezultacie do rozpowszechnienia greckiej tradycji retorycznej na Zachodzie oraz wyparcia dominującej dotychczas tradycji łacińskiej. Progymnasmata Aftoniusza zastąpiły w ten sposób Praeexercitamina Pryscjana jako główny podręcznik retoryki. Kolejne wydania i przekłady zapoczątkowały też proces recepcji aftoniuszowej tradycji progymnazmatycznej w XVI i XVII w. Osiągnięciami na tym polu może się również pochwalić humanistyka szczecińska za sprawą Johannesa Micraeliusa i jego wydanych po raz pierwszy w 1656 roku Progymnasmata afthoniana. Owo dzieło było owocem doświadczeń Micraeliusa na polu nauczania retoryki w szczecińskim pedagogium, gdzie od 1624 roku był profesorem retoryki.

Portret Johannesa Miceaeliusa zamieszczony na stronie tytułowej jego książki Altes Pommerland […], 1723.

 

Progymnasmata, czyli Wstępne ćwiczenia retoryczne stanowią zestaw czternastu ćwiczeń retorycznych, które wykorzystywano do nauczania od starożytności. Idąc za Aftoniuszem, Micraelius wymienia czternaście takich ćwiczeń:

1. Bajka (Fabula, Μῦθος, Mytos) – opowieść zmyślona obrazująca prawdę.
2. Opowiadanie (Narratio, Διήγημα, Diegema) – przedstawienie wydarzenia, które miało miejsce bądź mogłoby zaistnieć.
3. Chreja (Usus, Χρεία, chreia) – pouczająca anegdota.
4. Gnoma (Sententia, Γνώμη, Gnome) – stwierdzenie zachęcające bądź zniechęcające do czegoś.
5. Refutacja (Confutatio, Ἀνασκευή, Anaskeue) – podważenie słuszności przedstawionej sprawy.
6. Potwierdzenie argumentów (Confirmatio, Κατασκευή, Kataskeue) – uzasadnienie słuszności przedstawionej sprawy.
7. Wspólny topos (Locus communis, Κοινός τόπος, koinos topos) – wypowiedź potęgująca złe cechy tematu.
8. Pochwała (Laudatio, Ἐγκώμιον, Enkomion) – wypowiedź ukazująca czyjeś zalety.
9. Nagana (Vituperatio) – wypowiedź ukazująca czyjeś wady
10. Porównanie (Comparatio, Σύγκρισις, Synkrisis) – wypowiedź oceniająca, przydająca porównywanemu tematowi wielkości.
11. Charakteryzowanie (Fictio seu Expressio morum, Ἠθοποιία, Etopoiia) – naśladowcze charakteryzowanie danej postaci.
12.  Ekfraza (Descriptio, Ἔκφρασις, Ekfrasis) – opisowa forma wypowiedzi obrazująca przedmiot opisu.
13. Teza (Positio, Θήσις, Tesis) – wypowiedź rozpatrująca dany problem.
14. Ocena prawa (Legislatio, Νόμος  εἰσφορά, eisfora) – obrona bądź krytyka prawa.

Wyjaśniając definicje poszczególnych ćwiczeń, Micraelius parafrazuje, przytacza w oryginale, ale najczęściej posługuje się łacińskimi przekładami Agricoli i Catanaeusa, odpowiednio z lat 80. XV w. i początku XVI w. Jest zatem tylko częściowo oryginalny w porównaniu do wcześniejszych autorów opracowań Progymnasmatów. Wdioczne są również wpływy innych autorów, jak np. Scholiów Loricha z poł. XVI w. oraz Methodica explicatio Harbarta, którego zresztą Micraelius wymienia we wprowadzeniu do swego dzieła.

Jednym z oryginalnych wątków szczecińskich Progymnasmata jest natomiastzamieszczenie w definicji „bajki” popularnych w kulturze, ale też dydaktyce barokowej zagadek – Aenigmata, griphi et scrupi, dosł. enigmy, gryfy i kamyki. Skojarzenie tych terminów z zagadkami wynikało z ich definicji, griphus oznacza sieć rybacką wymagającą rozplątania. Scrupi natomiast, to kamyki utrudniające drogę idącemu. Micraelius tłumaczy je jako pytania stawiane dla zabawy oraz wyostrzenia umysłu, których znaczenie jest nieznane. Jako przykład tego typu wypowiedzi podaje „alegorie i niejasne metafory”, które odnaleźć można u Symfozjusza (późnoantycznego autora Aenigmata, zbioru stu łacińskich zagadek) i Wergiliusza. Micraelius wymienia również tzw. Hieroglyphica, czyli tajemne symbole o ukrytym znaczeniu, wraz z towarzyszącymi im emblematami. Wśród tego typu łamigłówek wymienia Hieroglyphica Pierio Valeriano Bolzaniego, włoskiego humanisty z przełomu XV i XVI w., czy emblematy Jacobusa Typotiusa zawarte w jego dziele Symbola Divina et Humana.

Po części teoretycznej poszczególnych wstępnych ćwiczeń retorycznych, Micraelius zamieścił praktyczne przykłady ich zastosowania, tzw. Actus Progymnasmaticus. W przypadku bajki, szczeciński uczony przytacza klasyczne opowieści zaczerpnięte z kultury klasycznej, poświęcone m.in. „Puszcze Pandory” czy „O Skarabeuszu i Orle”. Większą inwencją wykazuje się natomiast w opowiadaniu, drugim z progymnasmatycznych ćwiczeń. Wspólnym mianownikiem opowiadań przywołanych przez Micraeliusa jest bowiem pytanie: „Jaki czyn byłby najbardziej zbrodniczy ze wszystkich, jakie kiedykolwiek popełniono?”, natomiast ich kolejność w tekście podyktowana jest „stopniem zbrodniczości” przedstawionych w nich czynów. Opowiadania te to kolejno: O Serwii Tulii, O pewnym Włochu, który chciał pozbawić wroga życia wiecznego, O niesłychanej nikczemności Nerona, O Judaszu Iskariocie oraz ostatnie, któremu Micraelius podporządkował wszystkie pozostałe, O rzezi paryskiej. Owego opowiadania nie odnajdziemy w żadnym innym wydaniu progymnasmatów, stanowiąc oryginalny, autorski wkład Micraeliusa. Wydźwięk opowiadania pokazuje, iż dydaktyka służy jako narzędzie do wyrażania antykatolickich poglądów autora.

Actus Progymnasmaticus Narrationis składa się z dwóch części, najpierw Micraelius zamieścił poszczególne opowiadania, a na końcu konkluzję dla każdego z nich. Ostatnie opowiadanie poświęcone Nocy św. Bartłomieja (rzezi paryskich Hugenotów w 1572 roku oraz wydarzeniom, które do niej doprowadziły) wyjątkowo podzielił Micraelius na trzy części, wstęp, przedstawienie faktów (Propositio), oraz właściwe opowiadanie (Narratio). Ów tekst jest przykładem jednego z licznych pism polemicznych powstających w protestanckiej Europie, omawiających to wydarzenie. W ujęciu Micraeliusa jest to przede wszystkim atak na papiestwo. Opowiadanie kończy konkluzja, w której szczeciński uczony pyta o to, czy „kiedykolwiek dopuszczono się większej zbrodni od tej, której dopuścił się papież w Paryżu, za pośrednictwem swych katów”. Antykatolicka retoryka pojawia się również w innych ćwiczeniach, jak np. w refutacji, gdzie wszystkie przykłady ilustrujące to ćwiczenie poświęcono krytyce papiestwa. Zgodnie z tradycją aftoniańską refutacja stanowi podważenie słuszności przedłożonej sprawy. Ćwiczenie to polega na wyrażeniu sprzeciwu wobec autora tezy, a następnie na wyłożeniu prawdziwej istoty sprawy za pomocą „punktów głównych”: „niejasności” (u Micraeliusa ab obscuro), „nieprawdopodobieństwa” (ab incredibili), „niemożliwości” (ab impossibili), „niespójności” (ab inconsequenti), „niestosowności” (ab indecoro), „bezcelowości” (ab inutile). Wszystkie przykłady refutacji podporządkował Micraelius pytaniu: „dlaczego doktryna papistów w najwyższym stopniu zasługuje na potępienie?”. W ćwiczeniu wstępnym Micraelius próbuje udowodnić, że papież jest antychrystem, porównując kolejnych biskupów Rzymu do Sardanapala i Elagabala, Nerona, Lucyfera i Judasza. Następnie, w kolejnych confutationes, dokonuje odrzucenia pięciu cech doktrynalnych katolicyzmu: „tradycyjnej” interpretacji Pisma Świętego, czyśćca, liturgii, kultu świętych i odpuszczenia grzechów. Każdą z doktryn odrzuca za pomocą wspomnianych „punktów głównych”.

Oprócz krytyki katolicyzmu, w Progymnasmata Micraeliusa odnajdujemy też inne wątki z kontekstem pomorskim. I tak np. jako przykład pochwały szczeciński uczony przedstawia panegiryk dla księcia Bogusława X Wielkiego. Zgodnie z wymogami gatunkowymi na początku przedstawia szlachetne pochodzenie księcia i jego koneksje rodzinne. Dalej omawia przykłady jego sprawiedliwości, pobożności i męstwa, wspominając incydent z podróży księcia do Ziemi Świętej, gdy okręt wenecki, którym podróżował, został zaatakowany przez Turków. Pochwala jego mądrość i męstwo w relacjach z Brandenburgią. Warto zaznaczyć, że actus progymnasmaticus poświęcony Bogusławowi X poprzedzają pochwały Achillesa i Juliusza Cezara, co ma na celu wykazać, iż Bogusław przewyższył każdego z nich, o czym zresztą Micraelius wspomina na końcu pochwały pomorskiego księcia. 

Wkład Micraeliusa w recepcję antycznej teorii retorycznej świadczy o prężnym rozwoju dydaktyki retorycznej w szczecińskim Pedagogium. Chociaż na polu teorii Micraelius nie wychodzi poza ramy wytyczone przez poprzedników, to jednak oryginalne i przygotowane przez niego przykłady wykorzystania poszczególnych ćwiczeń na polu religijnym świadczą o praktycznej użyteczności retoryki w owym czasie.

 

Oprac. dr Kamil Biały

 

Literatura:

Hermogenis Opera, red. H. Rabe, Stuttgart 1969 [tłum. polskie: Hermogenes, Sztuka Retoryczna, tłum. H. Podbielski, Lublin 2012]

Micraelius J., Progymnasmata aphtoniana in usum scholarum et studiosorum eloquentiae explicata, et actibus progymnasmaticis illustrate et aucta, Lipsiae et Stetini 1683.

Awianowicz B., Progymnasmata w teorii i praktyce szkoły humanistycznej od końca XV do połowy XVIII wieku, Toruń 2008.