Archiwum Państwowe w Szczecinie

Przykłady piśmiennictwa religijnego wybrane z zasobu biblioteki Archiwum Państwowego w Szczecinie

Wybrane z zasobu biblioteki Archiwum Państwowego w Szczecinie przykłady piśmiennictwa o tematyce religijnej, chociaż nieliczne, należą często do najstarszych lub najcenniejszych w tym zbiorze. Nie jest to jednak jedyny powód dla którego warto je zaprezentować. Przywołane tu przykłady pozwalają prześledzić niezwykłą wędrówkę książek, w czasie której nabierają one swych niepowtarzalnych, indywidualnych cech. Dotyczy to szczególnie proweniencji, w której odzwierciedla się społeczne życie książki.

W księgozbiorze biblioteki APSz, poczesne miejsce zajmuje Biblia latina, wydana w bazylejskiej oficynie Nicolausa Kesslera w 1487 r. Jej właścicielem w Szczecinie w XIX wieku był miejscowy kupiec, kolekcjoner i mecenas kultury Heinrich Stolting (1814–1884). Wiele egzemplarzy z jego bogatego księgozbioru – w tym Biblia latina – trafiło do biblioteki Towarzystwa Historii i Starożytności Pomorza (Gesellschaft für Pommersche Geschichte und Alterthumskunde in Stettin), która na mocy odpowiednich umów funkcjonowała przy szczecińskim Archiwum Państwowym (Staatsarchiv). Biblia latina, oprócz owalnej pieczątki z nazwiskiem Stoltinga, posiada też wcześniejsze znaki przynależności. Na jej kartach znajdujemy wpis: Singularis amicitia ergo Petrus Sunderhausius dono donabat Antonio a Lengell (Langell) oraz podpisy: Georgh Rave Dr. i J. Niesert pastoris in velen 1813. Wśród wymienionych identyfikujemy m.in. Georga Rave (1599–1675). Jest to prawdopodobnie doktor obojga praw, pochodzący z münsterskiej rodziny urzędniczej, której losy znane są od początków XV wieku. Z kolei Johann Heinrich Joseph Niesert (1766–1841) to katolicki teolog, kolekcjoner rękopisów, ksiąg, pieczęci, i numizmatyki, autor prac naukowych. Zamiłowania bibliofilskie proboszcza z Velen, zaowocowały wspaniałym księgozbiorem, z którego inkunabuły znalazły się później w wielu europejskich książnicach. Omawiany egzemplarz łacińskiej Biblii zawiera również interesujące zapiski pochodzące z przełomu XVI i XVII wieku. Księga posiada ręcznie malowane inicjały i skromne ozdoby marginalne. Obok sygnetu drukarskiego Nicolausa Kesslera, dawny jej użytkownik zapisał zdanie: Ao 1487 Ante Luther et Calvinum 30 Annis impressa. Jest to jedyny przykład zabytkowej Biblii w tym zasobie, drukowanej przed Lutrem.

Il. 1. Karta z inkunabułu Biblia latina, Basel 1487.

 

Oprócz edycji Biblii wydanych do końca XVIII w., w zbiorze notujemy również wydania dziewiętnastowieczne i dwudziestowieczne. Wśród tych ostatnich trzeba wymienić łużyckie 192 wobrasow Se kwjateho pißma Starego a Noweho Sakonja z 1905 r. jako przykład Biblii obrazkowej. Wydawnictwa takie przeznaczone dla masowego czytelnika, zawierały ilustracje, uzupełniane krótkimi cytatami lub wierszami objaśniającymi.

Il. 2. Ilustracja z łużyckiej Biblii obrazkowej z 1905 r.

 

Kazania, czyli gatunek literatury stosowanej (łac. sermo), reprezentowany jest przez Johanna Taulera (1301–1361), dominikanina, teologa, jednego z najwybitniejszych kaznodziejów późnego średniowiecza, należącego do nadreńskiej szkoły mistycznej. Kazania Taulera, zanim zostały wydane drukiem w Lipsku w 1498 r. były rozpowszechniane w licznych odpisach. Posiadane przez bibliotekę APSz wydanie, to edycja bazylejska Adama Petri z 1521 r. Egzemplarz ten ma kilka znaków własnościowych w tym proweniencję Duplum Bibliothecae Monacensis. W latach 1802–1803 w Bawarii miała miejsce sekularyzacja zakonów. Przejęte księgozbiory trafiły do ówczesnej Hofbibliothek w Monachium, stąd pojawiło się w tej bibliotece wiele dubletów, które później w ramach gospodarki dubletami były przekazywano, jako dary i/lub na wymianę.

Il. 3. Strona tytułowa: Joannis Tauleri des heiligẽ lerers Predig/fast frucht bar zů eim recht christlichen leben. Deren Predigen gar nah hie in disem bůch des halb-teyls meer seind dañ in andern vorgetruckten bücherẽ ..., Basel 1521.

 

Reprezentacją dziewiętnastowiecznych legend o świętych – nabożnych bajek – jak je nazywano są Legenden pastora Ludwiga Theobula Kosegartena (1758–1818). To dwutomowe, berlińskie wydanie z 1804 r. było pierwotnie w posiadaniu wspomnianego już Juliusa Bohlena von Bohlendorfa, a następnie wraz z jego spuścizną trafiło do szczecińskiego Staatsarchiv. Wydaniu tychże legend zawierających etyczno-religijne treści przyświecała intencja odnowienia pamięci i wiary, jak też pokrzepienia duchowego kolejnych pokoleń.

Il. 4. Frontyspis zamieszczony w pierwszym tomie dzieła: Legenden Ludwiga Theobula Kosegartena, Berlin 1804 r.

 

Warto przywołać też tytułAusführliche Geschichte aller geistlichen und weltlichen Kloster- und Ritterorden für beyderley Geschlecht…, autorstwa Pierra Hippolyta Helyota (1660–1716), francuskiego franciszkanina i historyka. W oryginale ukazało się ono na początku XVIII stulecia, stając się z biegiem czasu fundamentalnym źródłem wiedzy na temat historii zakonów rycerskich i świeckich w różnych aspektach. To wielotomowe wydawnictwo zawiera też cenny materiał ikonograficzny, czyli bardzo liczne sztychy miedziorytnicze ze strojami zakonnymi żeńskimi i męskimi. W zasobie biblioteki APSz notujemy niemieckie tłumaczenie dzieła wydawanego w kolejnych tomach, w latach 1753–1756. W tomach od 1 do 8 (w tym brak tomu 6), swój znak własnościowy pozostawił Theodorus Knevels z Magdeburga. Kolejnym właścicielem wydawnictwa była biblioteka rejencji szczecińskiej. Oprócz siedmiu tomów tworzących serię i mających jednolitą oprawę introligatorską, zachował się pojedynczy egzemplarz drugiego tomu (1753), nie posiadający proweniencji, a będący niejako wydaniem luksusowym, bowiem w odróżnieniu od tomów serii mających czarno-białe ilustracje, w tomie tym występują sztychy kolorowe.

Il. 5. Przykładowe ilustracje z Ausführliche Geschichte aller geistlichen und weltlichen Kloster- und Ritterorden für beyderley Geschlecht, autorstwa Pierra Hippolyta Helyota.

 

W dawnych księgozbiorach szczecińskich nie mogło zabraknąć publikacji dotyczących św. Ottona z Bambergu. Spośród książek poświęconych Apostołowi Pomorza Zachodniego, można przytoczyć rocznicowe wydawnictwo: Das ist das Ottobüchlein, darinnen einfältiglich beschrieben steht, wie die Pommern mit Hilfe Gottes durch ihren Apostel Otto zum Christenthum sind bekehret worden : eine Schrift für die pommersche Jugend auch dem lieben christlichen Bürgers- und Bauersmanne ganz nützlich zu lesen von Ernst Bernhardt, (Stettin, im Jubeljahr 1824). Książeczka ta kierowana do szerokiego grona odbiorców, zarówno bowiem do dzieci i młodzieży, jak i dorosłych została wydana w 700. rocznicę chrztu Pomorza. W cytowanym egzemplarzu zachowały się wizerunek św. Ottona z Bambergu, jak i alonż z zapisem nutowym utworu muzycznego upamiętniającego św. Ottona.

W 1924 r. z okazji osiemsetlecia tegoż jubileuszu ukazała się w Szczecinie sztuka teatralna autorstwa historyka regionalisty Paula von Niessena (1857–1937) Otto von Bamberg. Aufgeführt zum ersten Mal in Stettin zur 800 Jahrfeier der Christianisierung Pommerns. Utwór ten posłużył młodzieży szkolnej do przygotowania inscenizacji upamiętniających przyjęcie chrześcijaństwa na Pomorzu. Uczniowie szczecińskich szkół byli zobowiązani do uczestniczenia w rocznicowych uroczystościach z tej okazji. W maju 1924 r. młodzież szczecińskiego Gimnazjum Mariackiego zrzeszona w szkolnym Towarzystwie Czytelniczym (Leseverein), odczytywała fragmenty tej właśnie sztuki w ramach cotygodniowych godzin głośnego czytania (Lesestunden). Trzeba wspomnieć, iż egzemplarz tego wydawnictwa, jaki zachował się w zbiorze biblioteki APSz, został podarowany szczecińskiemu Staatsarchiv przez autora, który dzieło swe zadedykował tej właśnie instytucji.

 

Il. 6. Das ist das Ottobüchlein, darinnen einfältiglich beschrieben steht, wie die Pommern mit Hilfe Gottes durch ihren Apostel Otto zum Christenthum sind bekehret worden : eine Schrift für die pommersche Jugend auch dem lieben christlichen Bürgers- und Bauersmanne ganz nützlich zu lesen von Ernst Bernhardt, Stettin, im Jubeljahr 1824.

 

Il. 7.Sztych przedstawiający św. Ottona z Bambergu.

 

Wybrane i zaprezentowane pokrótce przykłady literatury religijnej ze zbioru biblioteki APSz nie wyczerpują oczywiście podjętego tematu. Porównując jednakże stan posiadania biblioteki Towarzystwa Historii i Starożytności Pomorza oraz niemieckiego Archiwum Państwowego z tym co pozostało do dzisiaj, trzeba wskazać na ogromne braki. Księgozbiór ten został rozproszony w czasie drugiej wojny światowej i po jej zakończeniu. Tym niemniej to, co pozostało, chociaż nie dorównuje stanowi sprzed drugiej wojny światowej, w dalszym ciągu może służyć jako ważny materiał do badań dziejów kościoła pomorskiego oraz dokumentuje ofertę wydawniczą z zakresu literatury religijnej w dawnych wiekach.

 

Opracowanie: dr Janina Kosman