Archiwum Państwowe w Szczecinie

Historia jednego dokumentu – Najstarszy widok wsi Kukułowo

Rycina przedstawiająca wieś Kukułowo z końca XVII wieku.

Źródło: AP Szczecin, Kapituła katedralna w Kamieniu Pomorskim, sygn. 933: Protocolla civilia et criminalia super rusticos praepositurae Kukelow, Cammini Pomeranorum, s. 1.

 

Wieś Kukułowo (Kucklow) została po raz pierwszy poświadczona źródłowo w dokumencie wystawionym w 1335 r. przez Konrada von Leytena (von Leyten), oficjała prepozyta kamieńskiego oraz Konrada, przeora klasztoru dominikanów w Kamieniu Pomorskim, dotyczącym sporu tego klasztoru z Losekem von Bunnewitzem (Loseke von Bunnewitz), w sprawie podziału akwenów na Zalewie Kamieńskim. Podany w nim został najstarszy historyczny zapis nazwy wsi – Cukelowe. Więcej informacji na temat miejscowości jest uchwytnych w piętnastowiecznych dokumentach pergaminowych, będących niegdyś własnością kapituły katedralnej w Kamieniu Pomorskim. Na ich podstawie wiadomo, że w tym czasie znajdowała się ona w rękach trzech właścicieli, będących przedstawicielami pomorskich rodów szlacheckich. W 1429 roku poświadczeni zostali w Kukułowie Wachholzowie (von Wachholz), w 1467 roku Zastrowowie (von Zastrow), a od 1477 roku także Wittigowie (von Wittig). W następnym stuleciu doszło do poważnych przesunięć. Majątki należące do Wachholzów przeszły we władnie rodziny von Zastrow. W 1514 roku część wsi należącą niegdyś do Wachholzów, książę pomorski Bogusław X (1478–1523) nadał w lenno Kasparowi von Flemmingowi, jednakże już w 1515 roku wróciła z powrotem w posiadanie księcia. Został tam utworzony książęcy folwark, a Kukułowo weszło w skład domeny wolińskiej.

W latach 70. XVI wieku miały miejsce kolejne bardzo istotne zmiany w strukturze własnościowej w Kukułowie. Były one skutkiem układu zawartego w 1578 roku przez księcia szczecińskiego Jana Fryderyka (1569–1600) z kapitułą katedralną w Kamieniu Pomorskim. Zgodnie z jego postanowieniami wszystkie posiadłości ziemskie prepozyta kamieńskiego położone na wyspie Wolin zostały włączone do wolińskiej domeny książęcej, a prepozyt otrzymał od księcia następujące majątki ziemskie: Kukułowo (Kucklow), Dusin (Düssin), Stawno (Stäwen), Gogolice (Gaulitz) i pół wsi Łąka (Lanke). Układ został konfirmowany 12 listopada 1579 r. We wsi znajdował się zamek, który stał się główną siedzibą kolejnych prepozytów kapituły kamieńskiej. Z tego powodu zrąb włości ziemskich prepozyta, położonych na prawym brzegu rzeki Dziwny, był odtąd nazywany probostwem w Kukułowie (Propstei Kucklow).

O zamku w Kukułowie wspomina augsburgski kolekcjoner sztuki Filip Hainhofer (1578–1647) w dzienniku z podróży po Pomorzu w 1617 roku. Opisał go słowami „ain fein Schloss”, a więc nie był znaczących rozmiarów.

Z pomorskiej matrykuły włócznej z 1628 roku wiadomo, że do prepozyta należały w Kukułowie dwie włoki (Hakenhufen) gruntów ornych. Pod terminem Hakenhufen należy rozumieć miarę powierzchni wynoszącą około 9,82 ha. Do prepozyta należał ponadto folwark, dwa gospodarstwa kmiece i wiatrak. W posiadaniu Adama von Wittiga były cztery włóki. W późniejszym czasie były one dzierżawione przez Flemmingów, a następnie przez przedstawicieli rodu von Plötze.

Tym czym najmocniej Kukułowo zapisało się na kartach historii jest fakt, iż w 1628 roku miejscowy zamek stał się rezydencją Wilhelma von Kettlera (1574–1640), księcia Kurlandii i Semigalii w latach 1587–1616. Kettler po wygnaniu z Kurlandii znalazł schronienie w Księstwie Pomorskim. Z nominacji księcia Bogusława XIV (1580–1637) został wybrany przez kapitułę kamieńską prepozytem. Zmarł w 1640 r. w Kukułowie.

W inwentarzu dóbr prepozyta w Kukułowie z 1630 roku, sporządzonym w związku z przekazaniem księciu Wilhelmowi von Kettlerowi włości ziemskich i zamku, wymienione zostały następujące budynki: most zwodzony (Zugbrücke), brama (Thor Hauss), wieża (Thurm), kilka innych budynków gospodarczych, m.in. dwie stajnie (Ställe), dwie stodoły (Scheune) oraz wiatrak (Windmühle).

Folwark i zamek w Kukułowie, wraz z częścią wymienionych wyżej budynków, został przedstawiony na rycinie z końca XVII wieku przechowywanej w zasobie Archiwum Państwowego w Szczecinie. Stanowi ona bardzo cenny zabytek, ponieważ jest jedynym znanym rysunkiem przedstawiającym nie tylko wieś, ale co ważniejsze zamek w Kukułowie, który nie przetrwał do obecnych czasów. Znajduje się ona na karcie tytułowej jednostki zatytułowanej Protocolla civilia et criminalia super rusticos praepositurae Kukelow, Cammini Pomeranorum, która niegdyś przechowywana była w archiwum prepozytów kamieńskich, później w archiwum katedralnym, a XIX wieku wraz z aktami kolegium kanonickiego trafiła do zasobu Archiwum Państwowego w Szczecinie (wówczas Königliches Provinzialarchiv, a od 1867 roku Königliches Staatsarchiv). Prowadzono w niej w latach 1684–1706 protokoły z wykonywanego przez prepozyta kamieńskiego sądownictwa patrymonialnego wobec mieszkańców wsi wchodzących w skład jego dóbr ziemskich. Na rycinie widzimy zamek z wieżą, okalającą go fosę, budynki gospodarcze, będące świadectwem rozpowszechnienia w XVII wieku budownictwa ryglowego na Pomorzu, a także wiatrak. Na rycinie zostały przedstawione także widoki dwóch innych wsi kapitulnych. W prawym górnym rogu widzimy fragment Wyspy Chrząszczewskiej z zaznaczoną wsią Chrząszczewo (Gristow). W lewym dolnym rogu ryciny znajduje się widok wsi Dusin (Düsin). Przedstawione łodzie żaglowe i wiosłowe świadczą o znaczeniu rzeki Dziwny jako ważnego szlaku handlowego i komunikacyjnego, a także jej roli w gospodarce kukułowskiego probostwa.

 

Jednostka archiwalna została zdigitalizowana, jest dostępna na portalu www.szukajwarchiwach.gov.pl

 

Opracowanie: dr Radosław Pawlik