Archiwum Państwowe w Szczecinie

Dedykacje (przykłady z biblioteki Archiwum Państwowego w Szczecinie)

Ofiarowanie, dedykacja, listy i przedmowy dedykacyjne znane były już w starożytności. Antyczne dedykowanie utworów pozostawało w związku z mecenatem roztaczanym nad twórcą przez protektora (opiekuna), nawet dożywotnio. Mecenat ów obejmujący wsparcie finansowe, moralne, prawne, w wiekach następnych uległ znacznemu ograniczeniu. Zmienił się również charakter przypisań dedykacyjnych. Ofiarowanie utworu obok uwarunkowań utylitarnych, stało się zwyczajem literackim.

Do rozwoju przypisań dedykacyjnych, obecnych również w średniowiecznych księgach rękopiśmiennych, przyczynił się znacznie wynalazek druku. Pierwsze listy dedykacyjne w książce drukowanej pojawiają się już w latach 60. XV wieku. Renesansowy nurt tego gatunku literackiego reprezentowali między innymi Filip Melanchton i Erazm z Rotterdamu. W kolejnych epokach dedykacje i listy dedykacyjne przybierają różne formy mniej lub bardziej rozbudowane.

Współczesne formuły dedykacyjne ograniczają się zwykle do określenia adresata: Matce, Pamięci Ojca, Profesorowi…, Wojciechowi Stylskiemu. Dedykacja drukowana, powielona we wszystkich egzemplarzach danej edycji książki zwana jest trwałą, rękopiśmienna występująca tylko w danym egzemplarzu to, dedykacja ulotna. Zarówno jedna, jak i druga, mogła wyrażać wdzięczność, uszanowanie, uznanie, być prośbą o wsparcie. Przy czym ta pierwsza, pomimo indywidualnego adresata wybranego przez autora, była dostępna dla wszystkich, również dla potencjalnych czytelników opatrzonego dedykacją dzieła, dedykacja ulotna natomiast miała zwykle wymiar osobisty, była zwięzłym zapisem relacji między konkretnymi osobami. 

Dedykacja trwała pełniła określoną funkcję. Nawet jeżeli osoba obdarowana występowała w niej z imienia i nazwiska, to dedykacja ta skierowana była również do czytelnika, któremu komunikowała istotne treści. Informowała odbiorcę o związkach autora z adresatem dedykacji, podkreślała jego udział w powstaniu dzieła. Była też swoistą reklamą książki.

 

Literatura przedmiotu wyróżnia dedykacje mecenasowskie odzwierciedlające związki autora z mecenasem, panegiryczne zawierające przesadne często pochwały i gloryfikacje oraz emocjonalne, mające źródło w sferze uczuć łączących autora z odbiorcą ofiarowanego dzieła.

Wielu przykładów takich dedykacji, dostarczają egzemplarze z biblioteki Archiwum Państwowego w Szczecinie. W przypadku dedykacji trwałej szczególnie wiele występuje dedykacji emocjonalnych, poświęconych osobom bliskim. Ofiarowanie tego typu ujawnia rodzinne powiązania autora, podkreśla jego kontakt z krewnymi, tym samym odkrywa różne szczegóły z jego życia. Mojej kochanej Matce, Ojcu z okazji siedemdziesiątych urodzin, Dzieciom, Żonie, to najczęściej spotykane frazy dedykacyjne. Takie osobiste przypisania dzieła determinowały jego kształt stylistyczny. Pomijano w nich tytuły i godności, eksponowane zawsze w przypadku osób możnych lub protektorów. Chociaż i tutaj czasami nie brak wyliczeń funkcji piastowanych przez rodziców czy krewnych. Wskazują one kto należał do kręgu bliskich znajomych i przyjaciół pisarza. W pewnej mierze komunikują to również dedykacje mecenasowskie i panegiryczne, mające jednakże bardziej konwencjonalny charakter. 

 

Dedykacje dziewiętnastowieczne występujące w księgozbiorze bibliotecznym Archiwum Państwowego w Szczecinie są typowym przykładem przypisań, z tego okresu, znacznie już skromniejszych, niż obszerny, osiemnastowieczny list dedykacyjny. Ofiarującymi są tutaj autor lub autor i wydawca, autorem dedykacji mógł też być nakładca, drukarz i tłumacz. W egzemplarzach występują dedykacje dla jednej osoby lub grupy osób, dla instytucji i stowarzyszeń, dla uczelni. Myśli i uczucia jakie im towarzyszą to szacunek, wdzięczność, miłość, podziękowanie za wsparcie i inspirację, również wzgląd na zainteresowania obdarowanego. Nie brak w nich i ukrytych intencji, by do nich dotrzeć należałoby jednak sięgnąć głębiej do źródeł, poznać sylwetkę autora i jego otoczenie. Z pewnością warto, gdyż dedykacje mają walory nie tylko księgoznawcze i literackie ale są również znakiem swego czasu i obyczaju. Takim znakiem czasu są dedykacje z lat 40. XX wieku zamieszczane w pierwszych polskich wydawnictwach w Szczecinie.

 

Literatura polska. Przewodnik Encyklopedyczny, T. 1, A–M, Warszawa 1984.

A. Warda, Z obserwacji nad dedykacjami mecenasowskimi w osiemnastowiecznej Rosji, Łódź 2000

Dedykacje w książce dawnej i współczesnej, pod redakcją Renardy Ocieczek i Anny Sitkowej, Katowice 2006,

A. Czekajewska, O listach dedykacyjnych w polskiej książce XVI wieku, „Roczniki Biblioteczne” 1962.

R. Ocieczek, Studia o dawnej książce, Katowice 2020.

R. Ocieczek, Sławorodne wizerunki. O wierszowanych listach dedykacyjnych z XVII wieku, Katowice 1982.

 

Oprac. dr Janina Kosman