Archiwum Państwowe w Szczecinie

Arystotelizm w późnorenesansowym Szczecinie

Filozofia i kultura antyczna były jednymi z najważniejszych dyscyplin w programie nauczania nowożytnych, europejskich uniwersytetów i szkół półwyższych. Nie inaczej było w szczecińskim Pedagogium. Z wszechnicami europejskimi łączyła Pedagogium również dominująca pozycja arystotelizm w jego curriculum. Pierwszoplanową postacią szczecińskich studiów nad Arystotelesem był Daniel Cramer, absolwent uniwersytetu w Rostoku, rektor Pedagogium i wykładowca uniwersytetu w Wittenberdze. Był autorem traktatów poświęconych różnym aspektom myśli arystotelesowskiej: logice, Synopsis Organi Aristotelis (Wittenberg 1595), retoryce Synopsis trium librorum Rhetoricorum Aristotelis (Leipzig 1597), czy metafizyce Isagoge in Metaphysicam Aristotelis (Hannover 1594, Wittenberg 1601). Można zatem powiedzieć, że Daniel Kramer był prekursorem i niejako ojcem założycielem szczecińskich studiów scholastycznych nad Arystotelesem, rozpoczynając nauczanie w Pedagogium w połowie lat 90. XVI wieku.

Świadectwem istnienia owej tradycji są liczne prace studentów Pedagogium poświęcone filozofii Arystotelesa w formie scholastycznych ćwiczeń stanowiących streszczenie poglądów Arystotelesa na wybrany przez ucznia temat. Strukturalnie prace te najczęściej przybierały formę krótkich „tez”. W celu pomyślnego ukończenia szkoły, uczniowie musieli nie tylko napisać tę pracę, lecz również obronić ją publicznie przed gronem pedagogicznym. Dla XVII w. zachowały się dziesiątki rozpraw tego typu.

Strona tytułowa rozprawy Ludecusa

Dobry przykładem dającym wgląd w ich strukturę i treść jest Disputationes Dvae Ex libro primo politicorum Aristotelis De Oeconomica z 1602 r. autorstwa niejakiego Gottfrieda Ludecusa.

Traktat stanowi streszczenie najważniejszych tez Arystotelesa zawartych w pierwszej księdze Polityki. Rozprawa Ludecusa składa się z dwóch zasadniczych części. W pierwszej, zatytułowanej De Oeconomica Societate, uczeń w 23 „tezach” przedstawił główne założenia arystotelesowskiej οἰκονομίας (oikonomias), czyli gospodarowania, dosł. zarządzania domem. Sam Ludecus interpretuje oikonomię jako umiejętność ustanawiania szczęścia, zarządzania i ochraniania wspólnoty domowej. W kolejnych tezach analizuje poszczególne składniki dobrze zarządzanej wspólnoty (tezy I–IX). W celu uściślenia wywodu posługuje się sformułowaniami zaczerpniętymi bezpośrednio z arystotelesowskiej frazeologii.

Przykład posługiwania się i objaśniania oryginalnej, greckiej frazeologii Arystotelesa, w tym przypadku καπηλική (kapelike) – drobny handel

Omawia w ten sposób m.in. rolę własności (κτῆμα ktema) jako ważnego składnika wspólnoty ludzkiej, którą kierują przywódcy (ἄρχοντες archontes), a dosł. „pierwsi” ludzie we wspólnocie. Wychodząc od rodziny jako podstawowej komórki społecznej w następnych tezach (X–XXIII) Ludecus omawia relację między sprawującym władzę a poddanym, w tym zagadnienie niewolnictwa. Pierwszą część kończy seria trzech pytań postawionych przez Ludecusa: „czy sprawiedliwością jest, iż ojciec sprawuje prawo życia i śmierci nad swoimi dziećmi?”, „czy legalne niewolnictwo jest sprawiedliwe?”, „czy władza nad rodziną różni się od władzy nad obywatelami, czy nie?”.

Część druga, zatytułowana Oeconomica Possessione, składa się z 28 tez, w których autor głębiej pochyla się nad kwestią wspomnianej wcześniej własności (κτῆμα, ktema). Omawia różnicę miedzy gospodarowaniem a sztuką pozyskiwania własności, którą nazywa ratio acquirenda, przytaczając przy tym dodatkowo terminologię arystotelesowską: ἡ χρηματιστικὴ (he chrematistike) i τὰ χρήματα (ta chremata). Dalej za Arystotelesem omawia naturalne sposoby pozyskiwania bogactwa. Warto w tym miejscu przytoczyć opinię Ludecusa na temat myślistwa i sztuki wojennej, gdyż jest to jeden z przykładów, gdy jego twórczość odbiega od parafrazowania i referowania swego źródła. Dla Arystotelesa myślistwo i wojna to zgodne z naturą sposoby pozyskiwania własności, gdyż wymierzone są w istoty słabsze (zwierzęta i ludzi), z natury stworzone do służby, lecz nie chcące się do niej nagiąć, co w konsekwencji rodzi przemoc. Ludecus ocenia skutki arystotelesowskiego wywodu, lecz z punktu widzenia moralności chrześcijańskiej, uznając myślistwo i wojnę za przemoc i barbarzyństwo.

Od naturalnych sposobów pozyskiwania własności Ludecus wychodzi do sztuki pozyskiwania pieniędzy, wyróżniając handel wymienny (ἀλλακτικὴ καί μεταβλητική allaktike kai metabletike), jako wczesną fazę tego sposobu gromadzenia bogactw, a następnie omawia rolę samego pieniądza. Ten ostatni jest przedmiotem ciekawych i oryginalnych przemyśleń autora na polu „drobnego handlu, który określa mianem cauponaria, bądź (καπηλική, kapelike) Zdaniem Arystotelesa jest on zgodny z naturą, lecz jednocześnie nie jest sztuką gromadzenia pieniędzy ponieważ służy w swym zakresie jedynie do zaspokajania niezbędnych, bieżących potrzeb. Ludecus ma znacznie więcej do powiedzenia na ten temat. Drobny handel w opinii ucznia Pedagogium jest: „umiejętnością wymyślania i poszukiwania sposobu oraz metody, w jaki sposób pozyskać wielkie znaczenie i bogactwo”. Jak widać, powyższa definicja, chociaż Ludecus powołuje się bezpośrednio na Arystotelesa, nie ma wiele wspólnego z poglądami starożytnego filozofa. Ludecus wyjaśnia dalej, iż owa cauponaria jest ohydna i nikczemna z trzech szczególnych powodów. Po pierwsze dlatego, że jest sprzeczna z naturą. Po drugie, gdyż pogoń za pieniądzem, który sam w sobie jest tylko narzędziem do łatwej wymiany dóbr, stanowi dla ludzi główny cel ich działań. Po trzecie, żądza pieniądza jest niezaspokajalna. Dla poparcia swych tez Ludecus przytacza słowa rzymskiego satyryka z I w. n.e., Juwenalisa, autora niezwykle popularnego w średniowiecznej scholastyce: „miłość do bogactwa rośnie wraz z jego wzrostem”.

Z pewnością nie można powiedzieć, że rozprawy uczniów Pedagogium jak Ludecusa są oryginalne i stanowią ważny wkład w recepcję filozofii Arystotelesa. Należy jednak pamiętać, iż ich autorami nie byli doświadczeni uczeni, lecz studenci, dla których tego typu praca była sprawdzianem umiejętności oraz warsztatu pisarskiego i językowego (łacina i greka), nabytych w toku studiów. Stanowią one jednak interesujące źródło historyczne, pozwalające wniknąć w umysły i poznać mentalność młodzieży z pomorskiej elity mieszczańskiej i ziemiańskiej.  

Oprac. dr Kamil Biały

Literatura:

Aristotelis politica, red. W. Ross, Oxford 1957 [tłum. polskie: Arystoteles, Polityka, tłum. L. Piotrowicz, Warszawa 2006]

Gottfried Ludecus, Disputationes Dvae Ex libro primo politicorum Aristotelis De Oeconomica, Szczecin 1602 [dostęp online pod adresem