Historia

Historia

Historycznie archiwum w Szczecinie jako miejsce przechowywania dokumentów o znaczeniu państwowych ma długą historię. Jego początki wiążą się z dziejami Księstwa Pomorskiego, które uformowało się w początkach XII w, a przestało istnieć w 1637 r. wraz ze śmiercią ostatniego władcy z rodu Gryfitów, Bogusława XIV. Istniało także na Pomorzu w okresie panowania szwedzkiego i brandenburskiego; swoje archiwa miały również instytucje kościelne i miasta. Archiwa stały się profesjonalnymi i wydzielonymi placówkami na przełomie XVIII i XIX wieku, kiedy to dostrzeżono historyczną wartość dokumentów niemających już zastosowania praktycznego, a w Prusach dodatkowo wiązało się z reformami administracyjnymi państwa. Archiwum w Szczecinie utworzono w 1827 r. w byłym zamku książęcym (współcześnie Zamek Książąt Pomorskich), ówczesnej siedzibie Rejencji Szczecińskiej, która odziedziczyła wcześniej zgromadzone zbiory książęce, brandenburskie i szwedzkie.

Na przełomie XIX i XX wieku pruskie władze centralne sfinansowały budowę nowego gmachu na rogu obecnych ulic Jagiellońskiej i św. Wojciecha (wówczas Turnerstraße i Karkutschstraße), oddanego do użytku w 1901 r., w którym archiwum ma swoją siedzibę po dziś dzień. Umożliwiło to prowadzenie w szerszym niż dotychczas zakresie prac archiwalnych: gromadzenia zasobu, jego opracowywania, udostępniania oraz badań naukowych. Zaowocowało to m.in. przejęciem dużej ilości akt historycznych z terenu Pomorza, zarówno administracji państwowej i sądów, jak i przejmowanych w depozyt akt miejskich, cechowych, kościelnych, rodowo-majątkowych i in. U progu II wojny światowej szczeciński zasób liczył 7068 metrów bieżących (m.b.) akt, ponad 10 tys. luźnych dokumentów papierowych i pergaminowych, 2225 map i planów oraz 2040 pieczęci i tłoków pieczętnych. Dyrektorami instytucji, noszącej wówczas nazwę Staatsarchiv Stettin, byli kolejno: Friedrich Ludwig Karl von Medem (1827–1847), Robert Klempin (1857–1874), Gottfried von Bülow (1875–1900), Karl Walter Friedensburg (1901–1913), Hermann Hoogeweg (1913–1923), Karl Otto Grotefend (1923–1930), Erich Randt (1930–1935), Adolf Diestelkamp (1935–1945, w czasie wojny zastępowany przez Fritza Morré – do 1941 r., a następnie Hermanna Golluba).

Następstwem drugiej wojny światowej było znaczne rozproszenie zasobu. W 1942 r., w obawie przed skutkami nalotów bombowych, Niemcy rozpoczęli ewakuację archiwaliów do kilkunastu miejscowości na terenie Pomorza. W konsekwencji z magazynów archiwalnych wywieziono ok. 80% zasobu.

Polska służba archiwalna rozpoczęła działalność w Szczecinie z dniem 1 sierpnia 1945 r. Kierownictwo placówki objął Bolesław Tuhan-Taurogiński, przedwojenny archiwista i opiekun zbiorów Radziwiłłów, który podjął się trudu ponownego zebrania rozproszonego zasobu. W końcu 1949 r. w magazynach archiwalnych zgromadzono już ponad 4 tys. m.b. akt, co stanowiło 57% zasobu przechowywanego w szczecińskim archiwum przed 1945 r., przejmując także znaczną liczbę poniemieckich akt z registratur urzędów. Część przedwojennego zasobu nie powróciła jednak na swoje miejsce – została zniszczona lub zaginęła w nieznanych okolicznościach (np. Archiwum Miasta Szczecina), inne zaś historyczne dokumenty i akta, ewakuowane w czasie wojny na tereny położone na zachód od współczesnej granicy polsko-niemieckiej, znalazły się w zbiorach utworzonego w 1946 r. Archiwum Krajowego (Landesarchiv) w Greifswaldzie. Tymczasem w 1949 r. archiwum w Szczecinie przejęło pierwsze powojenne akta polskie. Przez kilkadziesiąt lat zasób polski znacznie przewyższył objętością ten przedwojenny, a w jego skład weszły akta administracji państwowej i samorządowej różnych szczebli, partii politycznych, związków zawodowych, spółdzielni, organizacji społecznych, zakładów przemysłowych, jednostek oświaty i kultury oraz spuścizny prywatne.

Archiwum Państwowe w Szczecinie posiada swoje oddziały w Stargardzie i w Międzyzdrojach oraz ekspozyturę w Strzmielu. Ten pierwszy powstał w1952 r., a od 1977 r. mieści się w odbudowanym gotyckim gmachu dawnego arsenału miejskiego. Nieco bardziej skomplikowana jest historia drugiego z nich. W końcu 1954 r. powołano Powiatowe Archiwum Państwowe w Gryficach. Ze względu na kłopoty lokalowe zostało przeniesione w 1965 r. do Płotów, gdzie ulokowano je w tzw. starym zamku – pałacu rodów von Osten i Blücher. W 2009 r. zostało przeniesione do Międzyzdrojów – na teren dawnych koszar na Białej Górze. Natomiast XVIII-wieczny w obecnej formie pałac w Strzmielu archiwum przejęło na cele ekspozytury w 1983 r.

Teren działania Archiwum Państwowego w Szczecinie pokrywa się w większości z obszarem dawnego województwa szczecińskiego (z lat 1975-1998, patrz zakładka O Archiwum/Teren działania). Część powiatów w zakresie nadzoru archiwalnego i przekazywania akt podlega pod oddziały w Międzyzdrojach i Stargardzie, które przechowują wybrane materiały wytworzone po 1945 roku. Pod archiwum w Szczecinie bezpośrednio podlega Gmina Miasto Szczecin oraz powiaty: gryfiński, myśliborski i policki.

Poza kształtowaniem narodowego zasobu archiwalnego oraz gromadzeniem, opracowaniem i udostępnianiem materiałów archiwalnych, jednym z wielu zadań Archiwum jest także popularyzacja pomorskiego dziedzictwa historycznego i archiwalnego. W dorobku Archiwum Państwowego w Szczecinie znajdują się liczne publikacje naukowe, źródłowe i popularno-naukowe, w tym wydawany w latach 1978–2016 „Szczeciński Informator Archiwalny”, a od 2017 „Szczecińskie Studia Archiwalno-Historyczne”, wystawy, konferencje i sesje naukowe, a także lekcje archiwalne dla młodzieży, konkursy historyczne i genealogiczne, wycieczki, pokazy archiwaliów i wielu innych działań (więcej na ten temat w zakładce O Archiwum/Co robimy). 

Od 1945 r. stanowisko dyrektora Archiwum Państwowego w Szczecinie sprawowali kolejno: Bolesław Tuhan-Taurogiński (1945–1950), dr Tadeusz Kupczyński (1950–1951), Irena Okóń (1951–1955), prof. dr hab. Henryk Lesiński (1955–1969), prof. dr hab. Lucyna Turek-Kwiatkowska (1969–1975), prof. dr hab. Kazimierz Kozłowski (1975–2007), dr Jan Macholak (2007–2017), dr hab. Krzysztof Kowalczyk (od 2017 r.).

Zasób Archiwum Państwowego w Szczecinie tworzą materiały od XIII do XXI wieku, obrazujące zmieniającą się przynależność państwową Pomorza Zachodniego oraz przemiany ustrojowe, społeczne i gospodarcze, od czasów pomorskiej dynastii Gryfitów, poprzez panowanie brandenburskie i szwedzkie, prusko-niemieckie, aż po czasy polskie.

Według stanu na koniec 2022 r. zasób Archiwum Państwowego w Szczecinie (wraz z oddziałami) liczy: 14 km akt, 1,63 mln jednostek archiwalnych oraz 2449 zespołów archiwalnych (w samym Szczecinie odpowiednio: 12 km, 1,38 mln i 1758 zespołów). Poza materiałami aktowymi jest to m.in. dokumentacja kartograficzna i techniczna, fotografie, nagrania filmowe i dźwiękowe, a także zasób biblioteczny (więcej na ten temat w zakładce Zasób oraz na Szukaj w Archiwach).